Maria Anna Mozart ©  ISM, Mozart-Museen & Archiv

Ze was de oudere zus van Wolfgang Amadé Mozart: Maria Anna Walburga Ignatia – liefkozend Nannerl genoemd. Beiden werden in hetzelfde huis (Getreidegasse 9) in Salzburg geboren. Nannerl in de nacht van 30 op 31 juli 1751; Mozart vijf jaar later. Van hun vader Leopold – indertijd een beroemd vioolpedagoog en componist – kregen ze ook dezelfde muzikale opleiding.

Of toch niet helemaal: Beiden leerden viool en piano spelen, maar in tegenstelling tot haar jongere broer kreeg Nannerl geen compositieles, indertijd eigenlijk een vast onderdeel van een muziekopleiding. Dat Leopold al zo vroeg onderscheid maakte tussen zijn kinderen, was begrijpelijk. Hij wist dat een meisje geen beroepsmusicus kon worden, dus investeerde hij daar ook niet in. Het verklaart waarom er van Wolfgang Amadé (‘Wolferl’) al heel vroege composities zijn, en van Nannerl geen enkele. Enigszins wrang in dit kader: Mozarts eerste composities als zevenjarige worden door Leopold opgetekend in het Nannerl Notenbuch, een studieboek voor piano dat hij van 1759 tot ongeveer 1764 voor zijn dochter samenstelde.

Muzikale Grand Tour

Maria Anna, Wolfgang Amadé en Leopold Mozart, Portret van moeder Anna Maria aan de muur ©  ISM, Mozart-Museen & Archiv

Of Nannerl net als haar broer een beroemd componiste zou zijn geworden, zullen we nooit weten. Wel staat vast dat ook zij extreem getalenteerd was. Al op haar elfde beheerst ze de moeilijkste sonates en concerto’s op de piano. Samen met haar broer en vader reist ze drieënhalf jaar (van 7 juni 1763 tot 29 november 1766) door Europa, waar Leopold zijn beide ‘wonderkinderen’ aan de vorstenhoven presenteert. Nannerl (die ook verdienstelijk zingt) wordt tijdens die reizen zelfs als een groter pianovirtuoos gevierd dan haar broer. Als ze terugkeren, heeft Nannerl de huwbare leeftijd bereikt, is het reizen voor haar afgelopen en richt Leopold al zijn aandacht op het verder ontwikkelen van het talent van zijn zoon. Wel blijft Nannerl optreden en geeft ze pianoles. Ze trouwt vooralsnog niet en als haar moeder – Anna Maria Pertl – tijdens een verblijf in Parijs in 1778 komt te overlijden, doet Leopold weer iets traditioneels: Hij besluit dat Nannerl voortaan het huishouden voor hem moet runnen. Daarmee is haar muzikale carrière voorbij. In haar dagboeken schrijft ze over haar dagelijkse leven in die tijd: Ze musiceert graag, gaat geregeld naar de kerk, bezoekt het theater, speelt graag kaart en wandelt veel. Ze is altijd modieus gekleed en heeft veel vrienden.

Naar het platteland

Woonhuis van Maria Anna en Johann Baptist Freiherr von Berchtold zu Sonnenburg in Sankt Gilgen, nu museum © FREN Media / Frits Roest

We maken een sprong in tijd naar 1784. Nannerl is 33 jaar en woont nog steeds bij haar vader in huis. Ze is verliefd op een jonge officier – kamerheer Franz Armand d’Ippold – maar omdat die geen vaste baan en inkomen heeft, geeft haar vader geen toestemming voor een huwelijk. In plaats daarvan regelt hij voor zijn dochter een verstandshuwelijk met de vijftien jaar oudere Johann Baptist Reichsfreiherr Berchtold von Sonnenburg (1736-1801), een hoge ambtenaar uit St. Gilgen in Opper-Oostenrijk. De tweevoudig weduwnaar met vijf kinderen heeft een nieuwe verzorgster/huishoudster nodig; andersom vindt Leopold het belangrijk dat Von Sonnenburg zijn dochter financiële zekerheid kan bieden. Van het mondaine Salzburg verhuist Nannerl naar het gehucht St. Gilgen, een dorp van boeren en vissers waar behalve haar echtgenoot niemand aan haar intellectuele en sociale niveau kan tippen.

Het toeval wil dat haar echtgenoot in St. Gilgen woont in het huis dat is gebouwd door Nannerls grootvader en waar haar moeder is geboren. Haar echtgenoot is namelijk een ambtsopvolger van die grootvader: Wolfgang Nicolaus Pertl. Hij werd in 1716 benoemd tot Pflegegerichtsverwalter van het Bezirksgericht St. Gilgen. De ambtswoning die bij de functie hoorde, beviel hem niet en van de vorstaartsbisschoppen in Salzburg kreeg hij toestemming een nieuwe woning te bouwen. Daar wordt op 25 december 1720 Anna Maria Walburga Pertl, de latere moeder van Wolfgang en Nannerl Mozart, als oudste van twee dochters geboren. Als Wolfgang Nicolaus sterft (Anna Maria is dan net iets meer dan drie jaar oud), moet haar moeder de ambtswoning verlaten en komt ze met haar dochters als het ware op straat te staan. Ze verhuizen naar Salzburg, waar ze met een karig liefdadigheidspensioen en naaien en borduren het hoofd maar net boven water weet te houden. Daar leert Anna Maria op enig moment Leopold Mozart kennen, met wie ze uit (wederzijdse) liefde trouwt. Dat Leopold zijn dochter niet eenzelfde liefdeshuwelijk gunt, heeft zeker ook te maken met de achtergrond van haar moeder. Hij wil voorkomen dat zijn dochter ooit in armoede vervalt en regelt in het huwelijkscontract een goed pensioen voor haar – mocht haar man eerder komen te overlijden.

Verloren composities

Vitrine in het Mozarthaus in Sankt Gilgen © FREN Media / Frits Roest

Het huis in St. Gilgen waarin Nannerls grootouders, haar moeder en later zijzelf hebben gewoond is sinds 2009 een museum (het Mozarthaus). In verschillende ruimtes en met allerlei meubels en voorwerpen wordt hier de geschiedenis vertelt van de zus en moeder van Mozart. Ook hangen er portretten van Maria Anna (en haar echtgenoot) op verschillende leeftijden. Op de façade werd al in 1906 een reliëf aangebracht (van de Weense beeldhouwer Jakob Gruber) met de hoofden van Nannerl en haar moeder. Naast het huis staat sinds 1991 bovendien een marmeren bron met bronzen beeld (van de Duits-Oostenrijkse beeldhouwer Toni Schneider-Manzell) dat de moeder van Mozart als spelend kind symboliseert.

Over hoe Nannerl Mozart – na haar huwelijk Maria Anna Freifrau von Berchtold zu Sonnenburg – haar leven in St. Gilgen heeft ervaren, is weinig bekend. Haar brieven bieden geen inkijkje in haar zielenroerselen, want dat deed je in die tijd simpelweg niet. Haar echtgenoot was (lage) adel en een goede partij, maar adellijke vrouwen in die tijd mochten bijvoorbeeld niet zonder hun echtgenoot op reis. Als Maria Anna naar het dertig kilometer verderop gelegen Salzburg wilde om haar vader of vrienden te bezoeken, moest haar echtgenoot bereid zijn om mee te gaan. In de praktijk betekende het dat ze nauwelijks meer in Salzburg kwam, wat wrang moet zijn geweest voor een vrouw die zo veel had gereisd, meerdere talen sprak en lang een onafhankelijk bestaan had geleid. De briefwisseling tussen haar huishouden en dat van haar vader – waaruit in het museum wordt geciteerd – spreekt wat dat betreft boekdelen. Nannerl bestelt onder andere chocolade, citroenen, safraan, zijde, haarpoeder, wijnazijn, pepermunt-destillaat, sinaasappels en meer luxe artikelen die in St. Gilgen volstrekt onbekend waren.

Sankt Gilgen nu; Rathaus © FREN Media / Frits Roest

Ze bestelt ook snaren voor haar klavechord, bladmuziek en notenpapier, want uit haar brieven blijkt dat ze nog steeds uren per dag speelt en inmiddels ook componeert. Wolfgang Amadé stuurt haar geregeld nieuwe composities om te spelen; andersom stuurt zij hem haar composities – die hij van commentaar voorziet. Van die composities is helaas geen enkele bewaard gebleven.

Terug naar Salzburg

Op de portretten van Nannerl in het Mozarthuis in St. Gilgen ziet ze er zelfverzekerd uit en valt haar schalkse oogopslag op. Net als haar broer en moeder schijnt ze de nodige esprit te hebben gehad. Hoewel ze niet uit liefde zijn getrouwd, hebben zij en haar echtgenoot respect voor elkaar en leiden ze waarschijnlijk toch een goed huwelijk. In elk geval krijgen ze samen nog eens drie kinderen: Een zoon en twee (jong overleden) dochters: Babette en Jeanette. Hun eerste kind, Leopold, werd in 1765 in de woning van zijn grootvader in Salzburg geboren en bracht er de eerste anderhalf jaar van zijn leven door. Leopold hoopte ook van zijn kleinzoon een wonderkind te maken en liet de peuter zelfs portretteren met een viool onder de kin geklemd. Dat portret hangt nu in het Mozarthuis in St. Gilgen. Helaas bleek de Leopold junior gespeend van enig muzikaal talent, zodat Leopold senior zijn ambities alsnog opgaf en het kind in 1787 terug naar zijn ouders in St. Gilgen stuurde.

In St. Gilgen leidde Nannerl een teruggetrokken leven. Na het overlijden van haar echtgenoot in 1801 moet ze – net als eerder haar (groot)moeder – de ambstwoning verlaten, maar zij ontvangt wel een goed pensioen en is dus financieel onafhankelijk. Ze keert terug naar Salzburg, betrekt een woning in de huidige Sigmund-Haffner-Gasse (nummer 12) en pakt ze de draad van haar oude sociale leven op. Ook geeft ze opnieuw pianoles – tot ze op haar 74ste blind wordt. Als een van de weinige nog levende mensen die Mozart goed hebben gekend, wordt ze bovendien een belangrijke bron voor diens biografen.

Links: Geboortehuis © FREN Media / Frits Roest. Rechts: Graf van Maria Anna Mozart in Salzburg © Wikimedia Commons  / Peter Collins

Op 29 oktober 1829 sterft Nannerl, dan 78 jaar oud, in haar Salzburger woning. Ze wordt op eigen verzoek begraven in een (later geruimde) Kommunegruft (gemeenschapsgraf) op het op het kerkhof St. Peter in Salzburg, waar nu nog een gedenksteen aan haar herinnert.

Tragisch lot?

Was haar lot tragisch? Daarover verschillen de meningen. Als ze eeuw later was geboren, had ze een heel ander leven geleid en was ze nu misschien wel net zo beroemd als haar broer. Ze werd zonder meer beknot door haar vader en door de tijd waarin ze leefde. In die zin kun je mededogen voelen voor wat haar niet was vergund. Tegelijk verdient het beeld van de ‘arme Nannerl’ enige nuancering. Er zijn immers maar weinig vrouwen uit haar tijd die zo’n interessant en afwisselend leven hebben geleid, zo veel van de wereld hebben gezien én het financieel zo goed hadden als de zus van Mozart.

Het Mozarthaus in St. Gilgen am Wolfgangssee (Ischlerstraße 15) is tussen 1 juni en 30 september geopend. Meer informatie: mozarthaus.info

Meer weten over de familie Mozart? Lees onze bijdragen over Wolfgang Amadé Mozart, Leopold Mozart en de Mozart-musea in Salzburg.