Totentanzmuseum Metnitz

Het thema van de ‘dodendans’ of dance macabre komt al eeuwenlang voor in de westerse cultuur, met name in de schilderkunst. Vooral in de middeleeuwen, toen vrijwel niemand kon lezen en schrijven, hadden de afbeeldingen een didactisch doel. Ze moesten mensen aansporen een goed leven te leiden in het zicht van de onvermijdelijke dood, die iedereen zonder aanziens des persoons tot zich roept.

Totentanzmuseum

Gotisch knekelhuis

Dat er in Metnitz in Karinthië een heel museum gewijd is aan het motief van de dodendans, heeft alles te maken met het gotische knekelhuis in dit plaatsje nabij Sankt Veit an der Glan. De buitenmuur van dit achthoekige gebouw met steil piramidedak werd in de middeleeuwen beschilderd met een imposante dodendans-cyclus van ongeveer 1,20 meter breed en 50 meter lang. De fries toont drie groepen (adel, clerus, volk) van in totaal 25 figuren, elk in gezelschap van de dood. Met elkaar voeren ze een reidans uit rondom het knekelhuis. Aan hun voeten is een Duitstalige spreukenband te zien met onder elk figurenpaar de dialoog van de dood met zijn slachtoffer.

De afbeeldingen waren in de loop der eeuwen zo sterk verweerd geraakt (en deels verdwenen) dat in  1968/69 werd  besloten de best bewaarde delen te verwijderen en voor restauratie naar Wenen te brengen. Daarna wilde het Bundesdenkmalamt (Monumentenzorg) de fresco’s permanent exposeren in kasteel Straßburg bij Gurk in Karinthië. ‘Dat pikten wij natuurlijk niet’, vertelt curator Walter Vinzenz Ebner van het Totentanzmuseum. De cultuurstrijd die vervolgens begon, werd gewonnen door Metnitz. Daar kregen de gerestaureerde kunstwerken eind jaren negentig hun eigen museum.

Vrolijke dood

Gerestaureerde fresco in het museum © Totentanzmuseum

Van de oorspronkelijke 25 figurenparen konden er tien gerestaureerd worden. In het museum te zien zijn nu de kreupele, de kok (herkenbaar aan zijn kookgerei), de boer (met dorsvlegel), het kind, de moeder (bij een lege wieg), twee predikanten (een franciscaan en een dominicaan), paus, keizer en keizerin. Afgebeeld zijn ook de zweetdoek van de heilige Veronica en een voorstelling van de hel in de vorm van de opengereten keel van een monster, waarin zich verschillende verdoemden bevinden. Wat vooral de aandacht trekt, en zelfs doet glimlachen, is de dood zelf, die in allerlei gedaantes verschijnt. Zo wordt de paus door een trommelende doodsfiguur opgeroepen hem te volgen. Het kind wordt bij de hand genomen door een zwarte doodsfiguur met witte lijkwade. De koning wordt benaderd door een breed grijnzende dood en laat van schrik zijn scepter vallen. Waarom Magere Hein eerder vrolijk dan macaber wordt voorgesteld, kan Ebner niet met zekerheid zeggen. Toen de fresco’s tot stand kwamen, was de dood in elk geval veel meer onderdeel van het leven dan nu het geval is.

Internationale kunstwerken met de dood als thema © Totentanzmuseum

Inmiddels is de museumcollectie uitgebreid met tal van andere historische en moderne dodendans-kunstwerken. Zo thematiseert de cyclus Ein Totentanz van de Karinthische kunstenaar Peter Brandstätter in elf olieschilderijen moderne ‘doodszonden’ als machtswellust, geldlust, drugsverslaving, terreur, klimaatvervuiling en een dreigende atoomoorlog. Minder somber is De dood leeft, 19 kleurrijke geglazuurde keramiekreliëfs met scènes ontleend aan de schilderingen op het Metnitzer knekelhuis.

Knekelhuis

Knekelhuis

Op het knekelhuis zelf, vlakbij het museum, is tegenwoordig weer (vrijwel) dezelfde beeldcyclus te zien als in de middeleeuwen. Dat is te danken aan het feit dat er al in 1885 aquarel-kopieën van het origineel waren gemaakt, nog voordat een groot deel ervan voorgoed vervaagde. In 1989 gebruikten kunstenaars Walter Campidell en Dietrich Wiedergut die aquarellen om het knekelhuis opnieuw in fresco-techniek te decoreren. Alleen voor de zuidwestkant, waar ook in 1885 al niets meer te zien was, moest de hulp worden ingeroepen van een dodendans-cyclus in het zogeheten Heidelberger Blockbuch (1465). Ook de spreuken in de tekstband onder de figuren zijn aan dit boek ontleend. Op het knekelhuis zie je nu dus ook de figuren die in het museum ontbreken, onder wie een aartsbisschop, ridder, abt, koopman, apotheker en non. En nog veel meer verschillende Magere Heinen. Naast de trommelaar ook fluiters en doedelzakspelers, naast een grijzende ook een vrolijk springende dood. Met elkaar vormt deze gereconstrueerde cyclus het passende decor voor het Totentanz-theaterstuk dat eens in de vier jaar rondom het knekelhuis wordt opgevoerd door amateurspelers en koren uit Metznitz. De eerstvolgende voorstellingen vinden plaats in juli en augustus 2022. Lees er hier meer over.

Het knekelhuis met de kopieën van de fresco’s, direct ten zuiden van de parochiekerk, is het hele jaar door vrij toegankelijk.

Het Totentanz-Museum (naast de kerk) is geopend vanaf 1 mei tot medio oktober. Behalve de kunstwerken is er ook een film te zien over de geschiedenis van de Totentanz-cyclus en de restauratie, plus opnames van eerdere edities van de Totentanz-spelen in Metnitz. Marktplatz 7 in Metnitz, totentanz.eu