Traditie & Gebruiken

Valkerij in Oostenrijk

Tekst: Emely Nobis

Rosenburg valkenier

Valkerij – het vangen en africhten van valken en andere roofvogels voor de jacht – is geen exclusief Oostenrijkse aangelegenheid. Oostenrijk was in 2009 wel een van veertien landen die bij UNESCO een aanvraag indienden om de traditie te erkennen als immaterieel cultureel erfgoed – wat in 2012 inderdaad gebeurde. Ontstaan is de valkerij waarschijnlijk zo’n 3500 jaar geleden op de uitgestrekte steppegebieden van Centraal-Azië, waar het inzetten van roofvogels een van de weinige manieren was om efficiënt te kunnen jagen. De primitieve wapens van de steppevolken waren niet geschikt voor de jacht in het open landschap, waar wild mensen al van verre zag aankomen. Ook in het Midden-Oosten en bij de Grieken en Egyptenaren was de valkerij geliefd. In Europa jaagden Germanen en Kelten tussen de tweede en zesde eeuw veelvuldig op deze manier.

Gevaarlijke etiquette

De bloeitijd van de valkerij in Europa – nu als privilege van de adel –  ontstond in de late middeleeuwen, dankzij contacten met het Midden-Oosten tijdens de kruistochten. Een sleutelrol bij de verbreiding speelde Frederik II van Hohenstaufen (1194-1250), koning van Sicilië en keizer van het Heilige Roomse Rijk. De valkerij was zijn favoriete tijdverdrijf én had zijn wetenschappelijke interesse. Hij had tal van (vaak Arabische) valkeniers in dienst, liet Arabische jachtliteratuur in het Latijn vertalen en schreef zelf een beroemd geworden wetenschappelijke verhandeling over de valkerij: Arte Venandi cum Avibus (De kunst van het jagen met vogels).

Mede door dit boek werd de valkerij – naast de jacht met honden – een populair en prestigieus tijdverdrijf aan de keizerlijke en koninklijke hoven. Adellijke jachtpartijen waren grote evenementen met pronkvol uitgedoste deelnemers en valkeniers te voet én te paard. Ongevaarlijk was dat niet. Jagers moesten hun vogel nauwlettend in de gaten houden en tegelijk al dravend hindernissen op de grond uitwijken. Vrouwen hadden een extra handicap omdat ze vanwege de etiquette in amazonezit (met beide benen aan één kant) moesten rijden. Maria van Bourgondië (1457-1482), vorstin van de Nederlandse Gewesten en echtgenote van keizer Maximiliaan I van Oostenrijk, overleed op haar 25ste aan de gevolgen van een val van het paard tijdens een valkenjacht die startte bij het kasteel van Wijnendale (nabij Torhout in België).

Toen na de Franse Revolutie moeilijke tijden aanbraken voor de adel viel de (financiële) bodem weg onder de kostbare valkerij en de pompeuze jachtpartijen. Bovendien maakten betere wapens het mogelijk om bewegend en vliegend wild met een goed gericht geweerschot te doden. Aan het Weense hof vond de laatste valkenjacht plaats na de val van Napoleon tijdens het Weense Congres in 1814 en 1815, toen de overwinnaars in de Oostenrijkse hoofdstad bijeen waren om Europa staatkundig te herordenen. Nog één keer werd alles uit de kast getrokken om de gasten te imponeren. De Lipizzaner paarden van de Spaanse Rijschool in Wenen zijn overigens indirect ook een erfenis van de valkerij. Ze stammen af van de Spaanse paarden die aan alle Europese hoven graag werden ingezet voor de valkenjacht.

Majesteitelijk

Valkeniershandschoenen

Sinds de valkerij in 2012 door UNESCO is erkend als cultureel erfgoed, is er weer meer aandacht voor de traditie – vooral ook voor de ethische kant. Officieel erkende valkeniers werken nauw samen met dierenbeschermers om misstanden tegen te gaan. Het vangen en horsen (uit het nest halen) van wilde roofvogels is nagenoeg in de hele wereld verboden. Dat valkerij tegenwoordig met gefokte roofvogels wordt bedreven, was voor UNESCO een belangrijke reden om de traditie als cultureel erfgoed aan te wijzen. Zonder de fokprogramma’s zouden sommige soorten met uitsterven zijn bedreigd. Soms lukt het zelfs om de vogels uit fokcentra weer in de natuur uit te zetten, zoals met de lammergier in de Alpen is gebeurd.

Erkende ‘Falkenhofen’ in Oostenrijk voldoen aan alle regels van de (dieren)wet. Ze houden roofvogels in ruime volières, hebben gediplomeerde valkeniers in dienst, werken mee aan fokprogramma’s en wetenschappelijke projecten, geven voorlichting en zorgen voor de opvang en verpleging van gewonde en zieke (wilde) roofvogels. De Oostenrijkse Falknerbund wijst commerciële roofvogelshows (zoals bij evenementen en bedrijfsuitjes) af, maar ondersteunt wel roofvogeldemonstraties op erkende valkenhoven. Demonstraties hier zijn onderdeel van de dagelijkse training met de vogels – wat betekent dat de dieren ook meerdere keren per dag vliegen (en jagen) buiten bezoektijden om. De kern van de valkerij is dat de vogels een dusdanige vertrouwensband opbouwen met hun verzorger dat ze elke keer vrijwillig terugkeren. Je zou ook kunnen zeggen dat de dieren dankzij ruime volières, genoeg voedsel en minstens twee keer per dag beweging alles krijgen wat hun hartje begeert en waarvoor ze in de natuur veel energie moeten gebruiken. In de praktijk komt het voor dat een vogel na een vlucht soms meerdere dagen wegblijft, maar net zo goed dat hij weigert uit te vliegen als z’n kooi wordt geopend.

Roofvogelshows bieden een unieke kans om de koningen van de lucht van dichtbij mee te maken. Het meest majesteitelijk zie je ze rondom kastelen, waar de historische context en de weidse omgeving hun kracht, snelheid en schoonheid onderstrepen. Tijdens zo’n show zie je dus geen dieren die ‘kunstjes’ vertonen, maar veeleer valken, buizerds, haviken, arenden, raven, gieren en uilen die natuurlijk gedrag laten zien in een menselijke omgeving die ze hebben leren accepteren.

De roofvogelshows uit onderstaand overzicht voldoen allemaal aan de eisen van de Falkenbund Österreich. De roofvogelshows houden allemaal winterpauze en zijn meestal tussen april en oktober te zien.

Neder-Oostenrijk

Rosenburg

In het imposante toernooihof van de burcht Rosenburg (met valkerij­museum) werden al in de Renaissance valkerij-demonstraties gegeven. Die traditie wordt nu tot leven gebracht door valkeniers in Renaissance-kostuums. Bij ‘gewone’ shows van de valkenjacht te voet zijn die relatief eenvoudig. In speciale voorstellingen wordt de valkenjacht te paard gedemonstreerd, met jacht- en hofmuziek. Dan zijn de kostuums veel pronkvoller, zoals eveneens gebruikelijk in de Renaissance. Bij de valkenhof werken naast valkeniers ook ornithologen, biologen en boswachters. Het fokprogramma is toegespitst op zee- en steenadelaars. Rosenburg 1 in Rosenburg,  rosenburg.at/falkenhof

Kasteel Waldreichs

Het valken- en roofvogelcentrum van kasteel Waldreichs – nabij het stuwmeer Ottenstein in het Waldviertel – heeft naast valken, gieren, adelaars en andere roofvogels ook een uilenpark met verschillende Europese uilensoorten zoals kerk- en sneeuwuilen en oehoes. Buiten de shows om kun je de dieren in hun volières bezoeken. Ook is er een klein museum over de geschiedenis van de valkenjacht. Het centrum, gerund door de boswachterij Ottenstein en een ­valkeniersfamilie, leidt ook valkeniers op. In het fokcentrum in het plaatsje St. Leonard worden steenarenden en hun ondersoorten gefokt en getraind.  Waldreichs 1 in Franzen,  greifvogelzentrum.at

Burcht Kreuzenstein

De Middeleeuwse burcht Kreuzenstein ligt op een circa 260 meter hoge heuvel boven de Donau en is al van verre zichtbaar. Bij goed weer kijk je zelfs uit over heel Wenen. De Adlerwarte van het kasteel herbergt ruim dertig vogels, zoals zeeadelaars, slechtvalken, raven en kerkuilen. Te zien zijn ze tijdens de vliegshows en rondleidingen. De roof­vogelshows zijn zo gepland dat je ervoor en erna een rondleiding door de burcht kunt volgen.  In de burchttaverne ga je terug in de tijd. Je wordt bediend door Middeleeuwse ‘maagden’ en ‘knechten’ en eet van houten planken en uit eenvoudige aardewerken potten. Kreuzensteiner Straße in Leobendorf, adlerwarte-kreuzenstein.at

Stiermarken

Riegersburg

Terwijl je vanaf een podium op een bergplateau naast kasteel Riegersburg uitkijkt over het dal, scheren de roofvogels over je hoofd of duiken ze naar hun prooi. Voor of na de show zijn de circa dertig imposante dieren van de Greifvogelwarte van dichtbij te bewonderen in hun volières. Vooral gier Mucki heeft veel karakter. Na een vlucht met te weinig opwaartse wind komt het voor dat hij in het dal landt en dan niet meer op eigen kracht omhoog kan. Als de mensen in het plaatsje Riegersburg hem met rust laten, doet hij niks (hooguit wat lekkers stelen uit een openstaande damestas). Een politiewagen die hem een keer stapvoets rijdend wilde wegjagen, moest het wel ontgelden en werd door Mucki met z’n sterke snavel flink gemolesteerd. Inmiddels belt men in Riegersburg de medewerkers van de Greifvogelwarte zodra Mucki opduikt: hij krijgt dan een lift met hun auto.  Riegersburg 195 in Riegersburg,  greifvogelschau.at

Burcht Oberkapfenberg

Dankzij de goede wind- en thermiekstromen vanaf het dakterras van burcht Oberkapfenberg zie je steppearend Atilla uit Mongolië, woestijnbuizerd Henry, roodkopgier Trudi en hun collega’s hier extra fraai vliegen. Alle vogels stammen uit derde of vierde generatie fokprogramma’s. Wie meer over de valkerij wil weten, kan deelnemen aan valkeniersdagen, waar je onder meer helpt bij het voederen en verplegen van de dieren en assisteert bij de vliegtraining. Schloßberg 1 in  Kapfenberg, burg-oberkapfenberg.at

Karinthië

Adlerarena Landskron

Burcht Landskron © Dr.Marianne Feiler

Adlerarena Landskron – met twintig soorten roofvogels en uilen – maakt deel uit van de burcht Landskron bij Villach. De valkeniers die er werken, hebben indirect bijgedragen aan de Oostenrijkse kinderfilm Lukas & Abel: Vleugelbroertjes (2015) over de vriendschap tussen het jongetje Lukas en de opgroeiende adelaar Abel. Manuel Camacho, die de rol van Lukas speelde, werd tijdens een wekenlange training in Landskron voorbereid op zijn rol en kon daardoor een bijzondere band met de adelaar opbouwen. Tijdens de dagelijkse vliegshows zijn onder meer adelaar Alexander de Grote, raaf Max, oehoe Raspoetin en de pijlsnelle rode wouw (een havikachtige) te zien. De Adlerarena heeft ook een ‘ziekenhuisje’: jaarlijks worden hier zo’n tachtig gewonde wilde en jonge, uit het nest gevallen vogels verpleegd en opgevangen tot ze gezond genoeg zijn om in het wild te overleven. Schloßbergweg 30 in Landskron, adlerarena.com

Salzburgerland

Burcht Hohenwerfen

De Salzbuger Landesfalkenhof op de burcht Hohenwerfen – op een steile rots boven het Salzachtal – omvat een valkerijmuseum met informatie over de valkenjacht in verschillende culturen, een leerpad, de historische valkenhof zelf en een ‘ziekenboeg’. Tijdens het seizoen vinden er op de binnenhof van het kasteel dagelijks roofvogeldemonstraties plaats. Hohenwerfen is het voormalige jachtslot van de bisschoppen van Salz­burg. Tijdens speciale voorstellingen wordt een jacht uit die tijd nagebootst, met hof- en jachtmuziek en historische kleding  . Hoogtepunt zijn dan demonstraties van de jacht te paard, waarvoor Lipizzaner- en Furioso-paarden worden ingezet. Burgstraße 2 in Werfen, salzburg-burgen.at

Tirol

Greifvogelpark Umhausen

Sinds de zomer van 2015 zijn de elegante vliegkunsten van adelaars, valken, gieren, buizerds van dichtbij te bewonderen in het Greifvogelpark Umhausen in het Ötzi-dorp in het Ötztal. Vanuit het 300 zitplaatsen tellende openluchttheater heb je als bezoeker een goed zicht op de vogelshow. Op het 5.000 m2 grootte terrein is tevens een natuurpad en een valkeniershop te vinden. Het vogelpark bevindt zich direct naast het Ötzi-dorp waar het leven van de mensen uit de steentijd centraal staat en ligt in Umhausen, aan de voet van de Stuibenfalls. Am Taufenberg 8 in Umhausen, greifvogelpark.at

Greifvogelwarte Hochalmlift

Het Rauriserdal is een ideaal leefgebied voor talrijke roofvogels. Zo wordt bijvoorbeeld de vale gier hier regelmatig gezien. De roofvogelshow in Rauris (op de Hochalm, te bereiken met de cabinelift van de Hochalmlift) maakt het mogelijk om de roofvogels die huizen in het National Park Hohe Tauern van dichtbij te bekijken. De show bij het bergstation – met valken, gieren, adelaars en buizer-den en uilen – wordt door ervaren valkeniers uitgevoerd. Liftweg 2 in Rauris, hochalmbahnen.at