Traditie & Gebruiken

Metnitzer Totentanz

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Totentanzmuseum Metnitz & Frits Roest

De dood en de maagd © Totentanzmuseum Metnitz

‘Auf, auf, o Mensch, mach dich bereit… es gilt ein Kranz, der Tot rufet allen nach sein Gefallen zu seinem Tanz.‘

‘Kom, kom, oh mens, bereid je voor… er geldt een krans, de dood roept allen zoals hem belieft op tot zijn dans.’

Met bovenstaande tekst kondigt een engel vanaf de kerktoren in Metnitz het begin van het theaterstuk Metnitzer Totentanz aan. Zo’n vijfhonderd toeschouwers zitten dan al ruim een uur op stoelen rondom de openluchtbühne: Het knekelhuis ten zuiden van de parochiekerk. Aan het begin van de avond zagen ze het Privilegiertes Schützenkorps Metnitz naar binnen marcheren, een in achttiende-eeuwse kostuums gestoken groep van circa honderd musici, gardisten, vaandeldragers en marketentsters. Zij onderhouden het publiek met muziek totdat om ongeveer 21.10 uur de koren en acteurs – allemaal amateurs uit Metnitz – zich op het toneel verzamelen.

Als vlak daarna de engel zijn oproep doet, is het al donker. Fakkels – de enige lichtbron – zorgen voor een bijna mythische sfeer. Dan verschijnt Magere Hein ten tonele. Nadat hij zich in een lange proloog heeft voorgesteld, haalt hij successievelijk een jonge knaap, een koning, een rechter, een dokter, een maagd, een boer, een moeder, een bisschop zeventien andere figuren naar zijn dodenrijk. Na elke scène zingt het koor een lied…

Rechtvaardig

Fresco op het knekelhuis © FREN Media, Frits Roest

In de Totentanz herinnert de dood aan de vergankelijkheid van het leven en de engel aan Gods almacht. In de middeleeuwen waren opvoeringen van dit geestelijk spel, dat bovenal berouw predikte, heel gangbaar. Vanuit kloosters en steden bleef de traditie onder de boerenbevolking bewaard. In 1870 werd bijvoorbeeld nog een dodendans opgevoerd in de streek van Moosburg in Karinthië. Behalve in toneelstukken werd de Totentanz ook gethematiseerd in schilderijen en beeldhouwwerken, gedichten, sagen en liederen.

Wanneer het laatste historische Totestanz-spel in Metnitz werd uitgevoerd, is niet bekend. In elk geval werd de traditie vanaf 1962 weer opgepakt. Overleverde middeleeuwse teksten werden toen gemoderniseerd en verrijkt met Karinthische dodenliederen. Inmiddels komt er een internationaal publiek af op het vierjaarlijkse evenement, ondanks het feit dat alle amateurspelers Mundart (dialect) spreken en er geen onder- of boventiteling is. Niet alleen zou dat inbreuk maken op de authenticiteit, vindt langjarig organisator van het volksspel Vinzenz Ebner. ‘De symboliek begrijpen mensen toch wel. Het gaat erom dat de dood misschien wel het enige rechtvaardige moment in ons leven is, omdat hij geen rekening houdt met standen en rangen. Koning of bedelaar, kind of moeder… als je tijd voorbij is, moet je afscheid nemen. Iedereen die door de dood wordt aangespoord hem te volgen, beklaagt zich. “Ik heb geen tijd om te sterven…” “Ik ben nog te jong….” Maar de dood is onverbiddelijk, heeft geen geduld en gunt niemand extra tijd.’

Dodenschip

Dodenschip voor het museum © FREN Media, Frits Roest

Hoewel Metnitz niet de enige plaats is waar vandaag de dag nog ‘dodendansen’ worden opgevoerd, is het thema waarschijnlijk nergens zo alomtegenwoordig als hier. Zo is er op de buitenmuur van het knekelhuis, dat het decor voor de voorstelling vormt, een monumentale fresco-cyclus (1,20 m breed, 50 m lang) van een dodendans geschilderd. Het is een gereconstrueerde kopie van de originele 15e-eeuwse beeldcyclus die – voor zover bewaard – geëxposeerd wordt in het Totentanz-museum naast de kerk (en zo wordt beschermd tegen verdere aantasting door weersinvloeden). In dat museum zijn nog tal van andere historische en moderne kunstwerken te zien met daarop afbeeldingen van dodendansen. Op het plein voor de ingang trekt bovendien een reusachtig roestbruin metalen ‘dodenschip’ de aandacht: Het werk uit 2011 van beeldhouwer Hans-Peter Profunser, aan Metnitz geschonken, is een voormalig decorstuk van een Totentanz-opvoering in Berg in het Drautal.

Confronterend

Ebner is ervan overtuigd dat de middeleeuwse Totentanz ook, of juist, in onze tijd niets aan zeggingskracht verloren heeft. ‘Het is een wake-up call. Kijk naar de oorlogen en de klimaatproblemen in de wereld. In de middeleeuwen waarde de pest door Europa, de afgelopen jaren stierven dagelijks mensen aan corona. Als je tijdens het spel op de bühne staat, ga je heel anders naar huis dan je bent gekomen. Je ziet mensen met 20 of 30 kilometer per uur naar huis rijden, terwijl ze eerder die avond heel wat sneller kwamen aanrijden. Juist in onze tijd, waarin we de gedachte aan de dood het liefst ver van ons afschuiven, is het een indringende confrontatie met onze eigen sterfelijkheid en de sterfelijkheid van de wereld.’

Het macabere dodendansspel bij fakkellicht maakt extra indruk door de manier waarop Magere Hein zijn slachtoffers benadert. De ene keer bot en kortaf, dan weer als verlossende vaderlijke vriend. De vele gezichten van de dood zorgen ervoor dat ook het publiek zich bijna persoonlijk voelt aangesproken als hij rond 11 uur ‘s avonds zijn laatste vermanende woorden uitspreekt:

‘Tretet all zu meinem Reigen dar,
die ihr das Leben schon habt gegeben
in Gottes Händ zum seligen End!‘

‘Komt allen naar mijn reidans,
die hun leven al hebben gegeven
in Gods handen tot het gezegende einde!’

Bij slecht weer worden de opvoeringen van de Metnitzer Totentanz verplaatst naar de kerk. Kaarten zijn vaak al maanden van te voren uitverkocht, dus tijdig reserveren is noodzakelijk. Informatie over opvoeringen in 2026: totentanz.eu, e-mail: info@totentanz.eu

Lees hier meer over de Totentanz-frescocyclus en het Totentanzmuseum Metnitz.

Kijk wat je allemaal in de omgeving kunt doen op onze wegwijzer.