Traditie & Gebruiken

Salzburger Festspiele

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Salzburger Festspiele

Domplatz – Jedermann (2015) © Salzburger Festspiele

Festspiel-tijd in Salzburg is glamour­tijd. De galeries in de stad plannen in deze periode – van medio juli tot eind augustus – hun vernissages. Koffiehuizen en restaurants zijn extra lang open. Terrassen zitten vol met mensen die zich vergapen aan de outfits van de concert- en theaterbezoekers die hier als op een catwalk voorbij paraderen op weg naar het Große Festspielhaus in de Hofstallgasse. Niet dat er een officiële kledingcode is, maar in spijkerbroek en sportschoenen ben je per definitie underdressed.

Terwijl ook wij naar de concertzaal lopen, zien we dames in middag- en avondjapon of nette broek/rok met blouse en heren in pak of een eveneens nette broek met overhemd, al dan niet met colbertje en das. Voor een kleurrijk tintje zorgen een Japanse in kimono en een Schot in kilt. Het geeft meteen een feestelijk gevoel, net als de Schlumberger-sekt die vloeit in het Festspielhaus – zelfs bij matinee­voorstellingen.

Jederman – Elckerlijc

Max Reinhardt, Richard Strauss & Hugo van Hofmannsthal © Wikimedia commons

Een van de oprichters van de Salzburger Festspiele was Max Reinhardt (1873-1943), in Oostenrijk geboren als zoon van Hongaarse joden. Hij had al een reputatie opgebouwd als acteur en theaterregisseur (vooral in Berlijn) toen hij in 1918 Schloss Leopoldskron in Salzburg kocht. Hij liet er theaterstukken opvoeren en het werd al gauw een trefpunt van internationale kunstenaars, schrijvers, musici en acteurs. Samen met schrijver en librettist Hugo von Hofmannsthal en componist Richard Strauss begon hij bovendien plannen te smeden voor een festival dat na de Eerste Wereldoorlog een eerste ‘vredesproject’ zou zijn en dat Oostenrijk na het uiteenvallen van het keizerrijk in elk geval op het gebied van de kunsten weer tot een Europees centrum zou maken. Het moest bovendien een tegenpool zijn van de Bayreuther Festspiele, die in hun ogen te elitair waren en te eenzijdig draaiden om één componist (Wagner) en één genre (opera). Zij streefden naar een inclusief festival voor zowel theater, opera en concerten.

Jedermann 2015 © Salzburger Festspiele

Reinhardt verklaarde de hele stad Salzburg tot podium en ensceneerde op het plein voor de Salzburger Dom het middeleeuwse moraliteitstuk Jedermann: Das Spiel vom Sterben des reichen Mannes in een bewerking van Hugo von Hofmannsthal. De première op 22 augustus 1920 geldt als het geboorte-uur van de Salzburger Festspiele. Sinds 1926 staat het stuk bovendien ononderbroken op het programma en is het in totaal al zo’n zevenhonderd keer gespeeld (veertien keer per seizoen), met uitzondering van de periode 1938-1945 toen het door de nazi’s werd verboden. Jedermann maakt dan ook deel uit van het DNA van de Salzburger Festspiele. Des te leuker om te weten dat de originele versie een vertaling is van het 15e-eeuwse Nederlandstalige zinnespel Elckerlijc (iedereen), waarin het hoofdpersonage door de onverwacht opdoemende dood ter verantwoording wordt geroepen.

De moraal van het verhaal is dat we allemaal zuiver voor God moeten verschijnen. In de versie van Von Hofmannsthal wordt het een algemeen menselijk verhaal over het loslaten van werelds bezit en het streven naar het hogere, met als centrale vraag: Wat betekent de onvermijdelijke confrontatie met de dood voor ons leven?

Provincialisme

Pause voor de Grote Festspielzaal © FREN Media, Frits Roest

Toen Bernhard Paumgartner, directeur van de Salzburger muziekopleiding Mozarteum, in 1921 naast Jedermann ook concerten met lokale musici programmeerde, leidde dat tot een conflict met Richard Strauss. In zijn vrees voor kwaliteitsverlies en provincialisme greep Strauss naar de telefoon en engageerde hij de Wiener Philharmoniker en het koor van de Wiener Staatsoper: beide sindsdien vast aan de Salzburger Festspiele verbonden. Strauss zelf dirigeerde in 1922 de eerste opera op het programma: Mozarts Don Giovanni. Doordat hij de lat zo hoog legde, zette hij de toon voor de eeuw erna.

Telkens weer weten de Festspiele iedereen van rang en naam aan zich te verbinden. Neem Arturo Toscanini, Karl Böhm, Herbert von Karajan, Ricardo Mutti of Maris Jansons als dirigent. Denk aan filmacteurs Curd Jürgens, Maximilian Schell en Klaus Maria Brandauer in de rol van Jedermann en aan opera’s met sterren als Elisabeth Schwarzkopf , Jessye Norman, Luciano Pavarotti, Cecilia Bartoli, Placido Domingo en Anna Netrebko.

Bernhard Haitink dirigeert de Wiener Philharmoniker (2019) © Salzburger Festspiele, Foto: Leo Neumayr

Het blijvende succes van het festival, met inmiddels zo’n 250.000 gasten en 4000 medewerkers per seizoen, berust daarnaast op de combinatie van klassieke uitvoeringen én originele en vaak spraakmakende (opera)producties. Dat maakt het tot een levende traditie: spannend in plaats van stoffig, vernieuwend in plaats van behoudend. Natuurlijk ook enigszins elitair, al is het maar omdat niet iedereen zich een kaartje kan of wil veroorloven (al zijn die er voor veel uitvoeringen al vanaf € 20,-).

Het mooie is dat iedereen in de zomer ook gratis iets van de Festspiele-flair kan ondergaan, bijvoorbeeld tijdens het Fest zur Festspieleröffnung in het openingsweekend, met voorstellingen op tal van podia in de stad. Het is een cadeautje van de Salzburger Festspiele aan bevolking en gasten. In de weken erna zijn er op videoschermen op de Kapittelplatz elke avond concerten, opera’s en Jedermann-producties te zien, zowel van het actuele als voorgaande jaren. Deze openluchtvoorstellingen worden jaarlijks door ruim 70.000 mensen bezocht.

Onteigening

Schloss Leopoldskron © FREN Media, Frits Roest

Festivaloprichter Max Reinhardt woonde tot 1938 in Schloss Leopoldskron, de plek waar hij zijn ideeën voor het ‘vredesproject’ Salzburger Festspiele ontwikkelde. De dreigende Tweede Wereldoorlog dwong hem Oostenrijk te verlaten. Nadat het kasteel in 1938 door de nationaal­socialistische regering werd onteigend, emigreerde hij met zijn vrouw via Groot-Brittannië naar de Verenigde Staten. Daar stierf hij in 1943, zonder de nieuwe vrede mee te maken.

Informatie, programmering en kaarten: salzburgerfestspiele.at

Dagelijks zijn er rondleidingen achter de coulissen van de drie festivallocaties in de Hofstallgasse: het grote Festspielhaus, de Felsenreitschule en het Haus für Mozart. Ze beginnen telkens om 14.00 uur (Duits en Engels) en duren circa 50 minuten. Kaarten zijn vanaf 13.45 uur te koop bij de Festspielshop (gratis met de Salzburg Card).

Schloss Leopoldskron, de geboorteplek van de Salzburger Festspiele, is tegenwoordig een hotel: schloss-leopoldskron.com

Salzburger Festspiele in 10 jaartallen

1920: Eerste opvoering, op 22 augustus, van het theaterstuk Jedermann in de versie van Hugo von Hofmannsthal en de regie van Max Reinhardt. Dit geldt als het geboorte-uur van de Salzburger Festspiele. Het jaar erop wordt het programma al uitgebreid met orkest- en kamerconcerten en een balletavond.

1925: Opening van een provisorisch festivalhuis op het terrein van de voormalige wintermanege van het hof. In 2006 werd dit Kleine Festspielhaus na een grondige verbouwing heropend als Haus für Mozart, met 1.580 zitplaatsen.

1926: Voor het eerst wordt de Felsenreitschule als locatie gebruikt. Aartsbisschop Johann Ernst Thun liet dit theater met 96 arcaden over drie verdiepingen aan het einde van de 17e eeuw uithouwen in de wand van een voormalige steengroeve, als podium voor paardenshows en dierengevechten.

Familiekoor Van Trapp © Familie Von Trapp

1937: De familie Von Trapp, die model stond voor het gezin in de musical The Sound of Music, wint als Salzburger Kammerchor Trapp een koorwedstrijd van de Salzburger Festspiele en breekt internationaal door. Na een tournee door de Verenigde Staten in 1938 besluit het gezin niet terug te keren naar Oostenrijk, omdat vader Georg von Trapp geen gehoor wil geven aan zijn oproep voor de Duitse Wehrmacht. Eerder dat jaar had het familiekoor al een optreden op Hitlers verjaardag geweigerd.

1938: Hofmannsthal’s Jedermann mag na de Anschluss niet meer worden opgevoerd vanwege de joodse wortels van de auteur. Het bestuur van de Festspiele wordt overgenomen door de NSDAP en het programma sterk ingekort. In 1944, na de moordaanslag op Hitler van 20 juli, zijn er zelfs helemaal geen Festspiele.

1960: Opening van het Große Festspielhaus (2.200 zitplaatsen) op 26 juli met de opera Der Rosenkavalier van Richard Strauss. Op de bok staat Herbert von Karajan. Deze dirigent oefent tussen 1964 en 1988 als lid van de directie grote invloed uit op de programmering en heeft zo verder bijgedragen aan de wereldwijde reputatie van de Festspiele.

1980: Eerste editie van het Fest zur Festspieleröffnung, dat sindsdien elk jaar plaatsvindt tijdens het openingsweekend, met overal in de stad (in de openlucht en op podia in concertzalen, kerken en theaters) gratis toegankelijke voorstellingen, met als hoogtepunt een fakkeldans van 100 dansparen rondom de Residenzbrunnen.

Helga Rabl-Stadler © ORF

1992: De artistieke leiding van de Festspiele, tot dan toe in handen van een curatorium, komt bij één intendant te liggen, die bovendien verantwoordelijk is voor programmering en bezetting van alle opera’s. Helga Rabl-Stadler, president van de Festspiele van 1995-2022, was de eerste vrouwelijke én de langst zittende functionaris in deze overkoepelende rol. Ze werd opgevolgd door Kristina Hammer.

2002: Begin van de jaarlijkse Siemens FestSpielNächte op de Kapittelplatz, met op videoschermen elke avond vanaf 18.00 uur concerten, opera’s en Jedermann-producties, zowel van het actuele jaar als voorgaande edities. Toegang gratis.

2020: De Salzburger Festspiele vieren hun 100-jarig jubileum met een vanwege de corona-pandemie verkleind programma, met ‘slechts’ 90 voorstellingen gedurende één maand in plaats van 44 dagen. Het veiligheids- en preventieconcept (veel testen, minimaal onderling contact) blijkt goed te werken.

Kijk wat je allemaal in de omgeving kunt doen op onze wegwijzer.