Retz

Historische wijnstad

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Fontijnen en pestzuil op Hauptplatz in Retz

Berchtold von Rabenswalde en Wilbirgis von Hardegg… zo heette het grafelijk echtpaar dat de stad Retz in 1297 stichtte. Zelf woonden de graaf en gravin in het romantische kasteel Hardegg, maar daar vonden ze het saai. Bij hun zomerverblijf, een burcht zestien kilometer verderop, ging het er veel levendiger aan toe. Die lag namelijk op een kruispunt van twee belangrijke handelswegen, pal naast het boerengehucht Rezze (kleine rivier). ‘Daar was een trefpunt ontstaan van handelaren en boeren die er hun waren aanboden op een markt’, vertelt stadsgids Robert Schimek. ‘De graven besloten hun hoofdzetel te verleggen en bij Rezze een nieuwe, ommuurde stad te stichten. Hun zomerburcht werd in het noordwesten in de stadsbevestiging geïntegreerd.’

Gevlucht in een wijnvat

Stadsmuur

Zowel de burcht als een groot deel van de stad werden in puin gelegd toen Retz in 1425 werd aangevallen door Hussieten – een vroege reformatorische beweging vernoemd naar Johannes Hus. De toenmalige kasteelheer werd onthoofd, maar wist daarvoor zijn zoon Michael von Maidburg nog te redden. Hij verstopte hem in een wijnvat en liet dit door een als Hussiet verklede bediende de stad uitrollen.

Stadsmuurtoren

Michael vluchtte naar Wenen en schonk Retz aan de Habsburgse keizer Frederik III, in de hoop dat die de stad er weer bovenop zou helpen. Het duurde even, maar in 1458 kregen Retzer burgers van de keizer inderdaad een belangrijk privilege: Het alleenrecht op de verkoop van wijn in de wijde omtrek. Schimek: ‘Ze begonnen onder hun huizen wijnkelders te bouwen en druiven in te kopen, maar ontdekten al gauw dat het in die kelders te koud was om wijn te maken. De druiven vergisten simpelweg niet. Er was dus niets om te verkopen.’

‘Gelukkig’ voor de Retzer burgers werd Friedrich verdreven door de Hongaarse koning Matthias Corvinus. Toen hij Retz in 1486 veroverde, breidde hij het wijnprivilege uit. Voortaan moesten de wijnboeren rondom de stad al hun nieuwe wijnen verplicht afstaan aan de Retzer, die deze als enige mochten doorverkopen. ‘Je kunt je voorstellen hoe goed de onderlinge verstandhouding was’, aldus Schimek. ‘In theorie hoefden de Retzer zelfs niet te betalen voor de wijn, maar dat deden ze uiteraard wel. Anders zou de productie al gauw zijn stilgevallen. Binnen vijftig jaar waren de burgers zo rijk dat ze alle wijngebieden opkochten en de wijnboeren in dienst namen. Daarom is er nooit een opstand geweest.’

Rondleiding wijnkelders

Impressie van de kelders

Toen de wijnboeren rondom Retz verplicht werden hun wijnen af te staan aan de burgers, mocht iedereen die al een kelder had deze naar believen vergroten. Schimek: ‘Er brak een ware wijnkoorts uit. Elk jaar kwam er zo’n tien miljoen liter wijn de stad in. Hoe meer je in je kelder kon opslaan en door kon verkopen, hoe meer geld je kon binnenharken. En dus begonnen de Retzer – van timmerman tot bakker, van kleermaker tot rechter – steeds dieper te graven, soms wel twee of drie verdiepingen boven elkaar. Onze stadswal is gemaakt van het zand uit de kelders. Het ondergrondse tunnelsysteem is 20 kilometer lang en uitgestrekter dan het wegennetwerk bovengronds.’

Ontluchting van de kelders op het plein

De wijnkelders van Retz zijn nu stille getuigen van de wijnkoorts die het stadje eeuwenlang in de ban hield. Sinds 1974 is een gedeelte ervan (voor zover niet in privébezit) publiek toegankelijk. In het kielzog van Schimek lopen we door de koele, vochtige gangen. Er heerst een constante temperatuur van 10-12 graden en een luchtvochtigheid van minstens 88 procent: ideaal voor de opslag van wijn. Retz is gebouwd op een dertig meter dikke, prehistorische laag fijnkorrelig zeezand. Dat is zo sterk samengeperst, dat de wanden tijdens en na het graven nergens gestut of gemetseld hoefden te worden. Dat we onderweg wel degelijk gemetselde kelders zien, is een kwestie van prestige. ‘Rijke wijnhandelaren lieten zo zien dat ze het zich konden permitteren.’

Oude wijnflessen

De rondleiding voert vooral door de kelders van voormalig wijnhandelaar Mössmer. Sinds diens faillissement een halve eeuw geleden zijn ze eigendom van een bank. Her en der liggen nog grote houten vaten. In een uitsparing, achter half verroeste tralies, rusten met een dikke laag stof bedekte wijnflessen in een oeroud rek. We doorkruisen gang na gang en komen elke paar honderd meter langs ontluchtingskanalen die vanuit de kelders naar boven voeren. Later laat Schimek ons op de Hauptplatz zien waar ze als uitstulpingen bovengronds komen. Andersom werd de wijn vanaf het straatniveau via slangen in deze ontluchtingskanalen de vaten in gepompt. Ons avontuur eindigt als we via een trap over drie verdiepingen in de vinotheek van hotel Althof belanden, waar een wijnproeverij de rondleiding afsluit.

De wijnkelders van Retz kunnen alleen in het kader van een rondleiding (ongeveer 1,5 uur) worden bezichtigd. Informatie en tijden: erlebniskeller.at

Stadsmuurwandeling

Bebouwing op de stadsmuur

Ook boven de grond zijn de sporen van historisch Retz nog zichtbaar. De stad kreeg bij de oprichting een dubbele stadsmuur met daartussen een zes tot acht meter diepe, droge gracht en een omwalling. Nu voert een rondwandeling langs de resterende muren, torens, poorten en wal. Nog fier overeind staan de Haberfelder-toren en twee poorten: het Nalbertor en Znaimertor. Ook van de muren zelf resteert nog bijna 90 procent, al is dat niet overal even goed te zien. ‘Aan het einde van de 19e eeuw werden de stadsmuren door het toenmalige bestuur vrijgegeven’, legt onze gids uit. ‘Mensen begonnen er huizen tegenaan te bouwen, waarvan de daken tot over de muren reikten. De gracht werd als tuin in gebruik genomen.’
Dat was niet voor het eerst. Al vanaf de middeleeuwen graasden schapen in de ruimte tussen binnen- en buitenmuur. Het poortje in de stadsmuur dat de kuddes toegang verschafte, het Schafstürl, is nu nog zichtbaar.

Het toerismebureau biedt stadsmuur-rondwandelingen met gids aan. Retz en tien andere ommuurde steden In Neder-Oostenrijk presenteren hun toeristisch aanbod ook op een gezamenlijke site: stadtmauerstaedte.at

Weerkerk

Dominikanerkerk en -klooster (links)

Tijdens de stadsmuur-rondwandeling loop je ook over de mooie Klosterbrücklweg direct tussen stad en wijngaarden. Vanaf hier voeren een brug over de gracht en een smal straatje – het Ignazigässchen – door de stadsmuur naar de Vinzenziplatz, een romantisch, verstild plein in de schaduw van de Dominicanenkerk en -klooster uit 1295. De binnenste stadsmuur vormt de buitenste kerk- en kloostermuur en het kerkorgel staat zelfs letterlijk op de stadsmuur. Via een (nog bestaand) deurtje naast het orgel konden soldaten naar buiten de muur op. In het timpaan van de kerk knielen stadsstichters Berchtold en Wilbirgis aan Maria’s voeten. De leeuw uit hun familiewapen werd het wapendier van Retz. De Vincenziplatz was de eerste Hauptplatz van Retz, waar de hoge heren (zoals rechter, burgemeester, abt) woonden totdat de grotere marktplaats (de huidige Hauptplatz) belangrijker werd.

Stadhuis en interieur van de kapel

Die nieuwe Hauptplatz (280 x 400 meter) wordt gedomineerd door twee waterbronnen, een pestzuil en het vrijstaande stadhuis – al denk je in eerste instantie dat het een kerk is. ‘In feite is het allebei’, legt Robert Schimek uit. ‘De gotische parochiekerk die de burgers op het plein lieten bouwen, werd in 1520 ingewijd. Toen ze later een toren wilden toevoegen, was het stadsbestuur inmiddels protestants. Zo’n prominente katholieke kerk vonden ze niks, dus ze wilden er een raadhuis van te maken.’

In de ruzie die volgde werd een compromis gevonden. De hoge kerk kreeg een tussenverdieping. Het onderste deel bleef in gebruik als kapel. De bovenverdieping is sindsdien raad- en burgerzaal. Er kwam een seculiere toren, die nu beklommen kan worden. De kapel heeft een rococo-interieur met sierlijk houtsnijwerk. In de raadzaal hangen medaillons met portretten van Habsburgse vorsten. Op de Hauptplatz zelf valt het Sgaffito-huis (nummer 15) op, vanwege de 120 taferelen uit de Griekse en Romeinse mythologie en het oude testament op de gevel. De gekraste en ingekleurde lijntekeningen, in de 19e eeuw met witte kalk overgeschilderd, werden in 1928 herontdekt en blootgelegd.

Windmolen

Windmolen van Retz

Hét herkenningsteken van Retz is een witte, stenen windmolen op een heuvel tussen de wijngaarden. Ze werd in 1853 gebouwd ter vervanging van een houten bokwindmolen uit 1772. Na een grondige renovatie door Nederlandse molenbouwers is ze sinds 2010 weer in gebruik en nu één van slechts twee operationele windmolens in Oostenrijk. Tijdens een rondleiding hier krijg je onder meer uitleg over de technische en bouwkundige aspecten van een windmolen en het ambacht van de molenaar. Naast de windmolen lokken de mooie, moderne Heurigen (wijnlokaal) en het wijnproeflokaal van de wijn-bouwfamilie Bergmann, tevens eigenaar van de molen.

Op een steenworp afstand  ligt de imposante calvarieberg van Retz. De grote beelden uit de werkplaats van de Eggenburger beeldhouwer Jakob Seer werden opgesteld tussen 1727 en 1737.

Overige Tips & Adressen

Algemeen

Retz (ongeveer 4000 inwoners) ligt in Neder-Oostenrijk aan de grens met Tsjechië en maakt deel uit van het Weinviertel: Oostenrijks grootste wijndistrict. Het stadje heeft een eigen treinstation. Het dichtstbijzijnde vliegveld is Wenen. Plan je route per openbaar vervoer op: oebb.at

Informatie over accommodaties, fietsverhuur, gastronomie, bezienswaardigheden, evenementen en stadsrondleidingen, e.d.: Toerisme­bureau Retz, Hauptplatz 30, retzer-land.at

Wijnadressen

Althof Retz

In dit rustig gelegen wellnesshotel aan de stadsrand slaap je op historische grond, want hier stond vroeger de verwoeste burcht. Het hotel is zelfs deels in de voormalige stallen ondergebracht. Alle kamers hebben een wijnkoelkast met regionale wijnen. Vanaf de Infinity Pool op het dak (gebouwd op de stadsmuur) kijk je uit over de wijnbergen. Het hotel heeft een vinotheek met regionale wijnen. Althofgasse 14, althof.at

Weinshop & Weinbar Weinquartier

De grootste regionale vinotheek van Neder-Oostenrijk is de Weinshop & Weinbar Weinquartier. Hier stap je vanuit de vinotheek/wijnwinkel de hippe wijnbar (met prima eigentijdse keuken) binnen. Hauptplatz 4-5, weinquartier.at

Mährische Botschaft

Wie behalve wijn uit het Weinviertel ook wijnen uit het nabije Tsjechië wil proeven, doet dat in stijl bij de Mährische Botschaft in het zogeheten Weinschlößl. Dit gourmetrestaurant in een voormalig k.u.k-badhuis bij de stadswal serveert klassieke gerechten en wijnen uit zowel het Weinviertel als de regio Moravië. Wallstraße 13, maehrische-botschaft.at

Wijnfeesten

Logisch dat het in Retz bij veel evenementen om wijn gaat. Hoogtepunt voor veel Retzenaren zelf is de zegening van de drie ‘stadswijnen’ in het voorjaar. Al sinds 2004 kiest de stad elk jaar drie regionale wijnen (te koop bij het toerismebureau) die zich een jaar lang stadswijn mogen noemen en een eigen etiket krijgen. Dit in herinnering aan de Retzer Rotwein die in 1955 werd geschonken bij het diner ter gelegenheid van de ondertekening van het staatsverdrag tussen Oostenrijk en de geallieerden, toen Oostenrijk z’n soevereiniteit herkreeg.

Tijdens de Retzer Weinwoche in juni presenteren wijnboeren uit de weide omtrek in Retz hun nieuwe jonge wijnen.  Na de oogst in het najaar is het tijd voor het Weinlesefest, telkens in het laatste weekend van september. De wijnboeren trekken met versierde tractoren door het stadje, er is muziek en vuurwerk en uit de twee bronnen op de Hauptplatz komt tijdelijk wijn in plaats van water: een keer rood en een keer wit.