Enns

Oostenrijks oudste stad

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Stadstoren, doorkijkje en familiewapen

Hét herkenningsteken van Enns is de vrijstaande, 60 meter hoge klokkentoren op de Hauptplatz. Dit fiere renaissance-monument met opvallend beschilderde façade en zonnewijzer is een waar pronkstuk in deze regio met vrijwel overal gebarokkiseerde torens. Gebouwd werd het belfort tussen 1564 en 1568, toen hier de handel in wijn, hout, ijzer, zout en linnen floreerde. Uit het archief van de schippers van Enns valt op te maken dat het plaatsje in 1566 de grootste haven langs de Donau tussen Passau en Wenen was. Zelfs uit de Nederlanden kwamen kooplui hier naar de markten. Het was ook de tijd van de reformatie. Het protestantse stadsbestuur eiste van de keizer een toren voor z’n nieuwe parochiekerk in een voormalig Franciscaner klooster. De toren moest niet bij de kerk zelf komen (die lag hen te ver buiten het centrum), maar pontificaal op het marktplein. De keizer stemde in met de eis van de rijke burgers en de representatieve toren werd gebouwd.

Overnachten in de torenkamer

Uitzicht vanaf de stadstoren

We beginnen ons stadsbezoek met het beklimmen van de 157 treden naar het uitzichtplatform in die toren. Onder ons ligt het grote marktplein en de historische binnenstad. De Hauptplatz wordt omringd door een fraai gesloten front van pastelkleurige, vooral barokke huizen. Althans, zo leek het toen we beneden stonden. Nu we op het plein neerkijken, zien we veel beter dat de panden uit tal van stijlperiodes dateren: Gotiek, Renaissance, Barok, Classicisme. De kern van de meeste huizen is laatgotisch: de indertijd trendy barokke façades zijn later door de rijke burgers simpelweg vóór de oude gevels geplaatst om mee te pronken. Die gevels zijn in veel gevallen hoger dan de huizen zelf. Vandaar dat de vensters op de bovenste verdieping soms nep zijn: als je goed kijkt, zie je de lucht erachter.

Turmhotel @TSE GmbH_Homolka

Nog tot 2005 werd de toren bewoond door Türmerin Klara Höllmüller. Deze laatste torenwachter hoefde de stad niet meer te bewaken, maar regelde nog wel het uurwerk en luidde de zes klokken. Na haar vertrek stond de voormalige woning op de eerste verdieping leeg. Tot de vereniging Stammtisch der Herrn zu Enns tijdens de viering van z’n 1000ste stamtafel in 2008 bedacht dat je er best een hotelkamer van zou kunnen maken. Uiteraard zag de gemeente het eerst niet zitten – de toren valt immers onder monumentenzorg – maar Ennser burgers geven niet gauw op en in 2012 kregen ze groen licht om met alle voorschriften van dien aan de slag te gaan. De voormalige woning werd zorgvuldig gerestaureerd en vervolgens sober maar luxe ingericht, met zelfs een regendouche in het vroegere rookkanaal. Vooral bruidsparen hebben de 71 treden naar de hotelkamer graag over voor een huwelijksnacht in deze unieke ambiance. Met gesloten deur hoor je de inmiddels mechanisch aangestuurde klokken boven je hoofd niet eens erg luid! turmhotel.at

Cittaslow

Binnenplaats kasteel Ennsegg

We vervolgen onze stadsrondgang door sfeervolle straten en steegjes naar de nog intacte delen van de oude stadsmuur, die bestond uit een binnenste en buitenste ring met gracht, wal en hondenkennel. Van de oorspronkelijk vijftien torens staan er nog vier overeind, net als delen van twee van de vier poorten. Schloss Ennsegg, een mooi gerenoveerd kasteel uit 1483 met twee binnenhoven, maakte eveneens deel uit van de stadsbevestiging. Ooit gebouwd voor de landvoogden herbergt het nu onder meer een muziekschool, het politiebureau, de burgerlijke stand en enkele Slow Food-restaurants. Enns verwierf in 2007 als eerste stad in Oostenrijk de titel Cittaslow en is daarmee onderdeel van het Slow Food-netwerk van plaatsen die regionale keukentradities willen ‘redden’ en het individuele karakter van steden willen behouden. ‘Met ruim honderd verenigingen is er veel verbondenheid tussen onze inwoners’, zegt gastronoom en toerisme-voorzitter Wolfgang Brunner. ‘Dat willen we niet kwijtraken en daarom zijn we erg actief in het organiseren van evenementen.’

Kasteel Ennsegg ligt op een uitstekend rotsplateau

In de zomer zijn dat bijvoorbeeld filmvoorstellingen in het park van kasteel Ennsegg en gratis concerten op de Hauptplatz tijdens Città Musica. Ook een wekelijks yoga-uurtje in het park van het kasteel (Yoga im Park) wordt druk bezocht.

Net als elders zijn de supermarkten al lang vanuit het centrum naar de stadsrand verhuisd. Om leegstand tegen te gaan, is een project met pop up-stores gestart. Ondernemers met bijzondere ideeën kunnen voor weinig geld een pand huren en zo zonder veel risico testen of hun concept levensvatbaar is. Brunner: ‘We hebben veel liever zulke kleine, persoonlijke winkeltjes en boetiekjes dan de ketens die je overal ziet.’

Barokke huizen

Romeins legioen

Terug op de Hauptplatz begeven we ons naar Museum Lauriacum in het voormalige raadhuis. Hier wordt de oorkonde uit 1212 bewaard waarin Enns z’n stadsrechten kreeg. Omdat dit het oudst bewaarde originele document in z’n soort is in Oostenrijk, mag Enns zich de oudste stad van het land noemen. Reinhardt Harreither, archeoloog, historicus en museumdirecteur, vertelt dat de bloeitijd van Enns als handelsstad eindigde toen tijdens de tegenreformatie tal van burgers de stad gedwongen moesten verlaten. Ook de pestepidemie in 1625 eiste veel slachtoffers. In 1798 dreigde zelfs de stadstoren te worden gesloopt. Harreither: ‘Van oudsher was er veel concurrentie tussen Enns en het nabijgelegen Steyr. Toen Enns z’n macht verloor, eiste Steyr van het districtsbestuur dat de lelijke en nutteloze Ennser toren zou verdwijnen: het uurwerk kon immers ook aan het raadshuis worden bevestigd en de stenen van de toren waren prima bouwmateriaal. De Ennser kwamen in verzet. In een brief bepleitten ze met succes waarom de toren moest blijven. Een belangrijk argument was dat de klok minder goed te zien zou zijn als deze op het raadshuis kwam te hangen.’

Mauthausner Straße

In 1860 werd de toren opnieuw bedreigd. Door storm en regen was het zeventien meter hoge koperen dak ernstig beschadigd. ‘Het stadsbestuur wilde het koper verkopen en vervangen door een praktisch plat dak. Opnieuw protesteerde de bevolking en omdat er verkiezingen voor de deur stonden, durfde de gekozen bestuurders hun plannen niet door te zetten.’

Rijk geworden door de wijnhandel – Wandreliëf

Het Museum Lauriacum vertelt de geschiedenis van Enns vanaf de middeleeuwen. Het is daarnaast een van de belangrijkste musea over de Romeinse tijd in Oostenrijk, met onder meer de grootste Romeinse zilverschat van het land, 19.000 Romeinse munten, enkele torso’s en unieke wandfresco’s. Alle vondsten komen uit Enns en omgeving. De stad was in de tweede eeuw na Christus onder de naam Lauriacum een flinke Romeinse garnizoensstad langs de Donaulimes: de militaire grens van het Imperium Romanum langs de Donau. Het kamp in het huidige stadsdeel Lorch (ten westen van het centrum) was 540 bij 400 meter groot met daaromheen de grafvelden. Er waren zo’n zesduizend soldaten gestationeerd. Harreither: ‘Ik herinner me nog dat zo’n vijftig jaar geleden grote delen van het terrein braak lagen. Als je een schop in de grond stak, raakte je een scherf. Toen er na de oorlog massa’s vluchtelingen naar Enns kwamen, is er helaas driftig overheen gebouwd: vanuit huidig perspectief een ramp natuurlijk.’
Hauptplatz 19, museum-lauriacum.at

Basiliek

Sint-Laurentiusbasiliek: poort en uitgravingen

De volgende ochtend gaan we zelf naar Lorch. Met z’n flatgebouwen en grote supermarkten oogt de wijk op het eerste gezicht niet erg charmant. Toch loont de wandeling hierheen: Een beetje omdat in de noordoosthoek de voormalige gracht om het Romeinse kamp nog duidelijk herkenbaar is in het bodemreliëf van een parkje, maar toch vooral vanwege de machtige gotische Sint-Laurentiusbasiliek, een van de belangrijkste vroegchristelijke kerkgebouwen van Oostenrijk.

In 1957 was de kerk zo bouwvallig dat ze werd gesloten. De lokale priester wilde zich daar niet bij neerleggen. Hij was ervan overtuigd dat de kerk op Romeinse resten stond en liet opgravingen uitvoeren. Tussen 1960 en 1966 zijn toen inderdaad de resten van een voornaam Romeins huis met vloer- en wandverwarming blootgelegd, waarschijnlijk van een stadhouder of legioenscommandant. Daarmee werd de kerk een archeologische site en dus gered. Er kwam geld voor de restauratie, waarbij de kerk een bezienswaardig modern altaar en drie imposante bronzen reliëfpoorten kreeg – allemaal van beeldhouwer Peter Dimmel. In het priesterkoor en in de kelder zijn nu de resten van eerdere bouwfases (Keltisch, Romeins en de perio­des erna) blootgelegd. Ook is er een expositie rondom vondsten die tijdens de archeologische opgravingen zijn gedaan.

Heilige Florian

Ecce Homo-groep en Romeinse gedenksteen bij de Sint-Laurentiusbasiliek

De Sint-Laurentiusbasiliek is ook verbonden met de heilige Florian die je overal in Enns tegenkomt: op putdeksels, op het pand van de vrijwillige brandweer, op bruggen, in nissen van huizen. Florianus van Lorch was een Oostenrijkse ambtenaar in dienst van het Romeinse leger in de provincie Noricum (waar Lauriacum deel van uitmaakte). Als belijdend christen hield hij zijn door de Romeinen verboden geloof verborgen. Na zijn pensioen vertrok hij uit Lauriacum, maar toen hij hoorde dat een veertigtal christenen uit zijn oude woonplaats was gearresteerd en ter dood veroordeeld, keerde hij terug om te helpen. Toen bekend werd dat ook hij een bekeerling was, werd hij gearresteerd en op 4 mei 304 met een molensteen om de nek van de brug over de Enns in de rivier geworpen, samen met de christenen die hij had willen helpen.

De stenen kist met het gebeente van degenen die samen met Florian omkwamen, is al die jaren bewaard gebleven en staat nu in een nis onder het hoofdaltaar van de basiliek. In het bovenblad van het altaar is bovendien een (vermoedelijk) reliek van de Florian zelf gemetseld. De Romeinen hadden zijn gebeente mee naar Rome genomen en vandaar kwam het rond 1200, in de tijd van levendige reliekenhandel, terecht in Krakau (Florian is patroonheilige van die stad). De Poolse Paus Johannes Paulus II heeft in 1988 één gebeente hoogstpersoonlijk teruggebracht naar de plaats waar de martelaar om het leven kwam. De belangrijkste stadia uit het bewogen leven van de martelaar staan afgebeeld op een van de bronzen poorten (uit 1970) van de basiliek.

Een opvallend kenmerk van het interieur is de toren die letterlijk in een van de zijschepen staat: omdat de huidige basiliek veel breder is dan een oudere kerk werd deze om de toren heen gebouwd. Buiten trekt een levensgrote Ecce Homogroep van terracotta op het balkon van het knekelhuis de aandacht. Het is ontstaan in 1690, vlak na de laatste ‘Turkenbelegering’ van Wenen (1683). Pontius Pilatus draagt het uniform van een Turkse grootvizier – waarmee men indertijd wilde benadrukken dat hij (net als de Turken) een heidens geloof aanhing. Lauriacumstraße 4, stlaurenz.com/Basilika

Markt

Fontein in de vorm van een gebroken molensteen

Nadat de Romeinen aan het einde van de vijfde eeuw uit Lauriacum waren vertrokken, bleef Lorch nog lang bewoond. De stad werd pas verplaatst toen in de 11e eeuw de handel over de Donau tot ontwikkeling kwam en lokale heersers dichter bij het water wilden wonen. We eindigen onze stadsrondgang als vanzelfsprekend in het hart van de stad op de Hauptplatz. Ook hier komen we de heilige Florian weer tegen. De fontein in de vorm van een gebroken molensteen verwijst naar zijn martelaarsdood. Vanaf beide zijden van de molensteen spuiten waterstralen naar het midden, als symbool voor het overbruggen van geloofsverschillen. Het is de vraag of toeristen daar een boodschap aan hebben. De fontein trekt vooral omdat je staand op de rand een mooie selfie kunt maken met de stadstoren op de achtergrond.

Deze ochtend is het markt op de Hauptplatz en dus extra levendig en gezellig. Mensen slenteren langs kraampjes, begroeten elkaar, zitten met volle boodschappentassen op een van de terrasjes bij te praten… je merkt dat ze zich hier prettig thuis voelen. Of in de woorden van toerismeman Brunner: ‘Enns heeft alles wat we nodig hebben.’

Kijk wat je allemaal in de omgeving kunt doen op onze wegwijzer.