Aartshertog Maximiliaan

Keizer van Mexico

Tekst: Kris Clerckx

Aartshertog Maximilian

Aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk (1832-1867) moet niet verward worden met Maximiliaan I van Oostenrijk (1459-1519), ook al zijn beiden telg uit het huis Habsburg en worden ze allebei keizer. Maximiliaan I is vanaf 1508 keizer van het Heilige Roomse Rijk. Aartshertog Maximiliaan, een broer van keizer Frans Jozef I van Oostenrijk, schopt het tot emperador van Mexico. Daar gaat een tamelijk avontuurlijk leven aan vooraf. Maximiliaan heeft een passie voor reizen, architectuur en natuur, wordt marinier en klimt als jonge twintiger op tot opperbevelhebber van de Oostenrijkse marine. Vanuit havenstad Triëst in Italië, ver weg van de harde Weense politiek, weet hij die uit te bouwen tot een indrukwekkende vloot. In 1857 trouwt Maximiliaan met de Belgische prinses Charlotte en krijgt hij er nog een titel bij: gouverneur-generaal over Lombardije en Venetië. Keizer Frans Jozef I hoopt met de aanstelling van zijn gematigde broer de drang naar Italiaanse onafhankelijkheid af te zwakken, maar die poging mislukt. De Oostenrijkse nederlaag in de bloedige slag van Solferino in 1859 leidt tot het verlies van Lombardije en tot nog meer spanningen binnen het Habsburgse rijk. Maximiliaan en Charlotte trekken zich terug in het speciaal voor hen gebouwde kasteel Miramare in de buurt van Triëst.

Vacature: keizer van Mexico

Maximilian & Charlotte

Niet alleen in Europa klinkt in die dagen wapengekletter… Op het Amerikaanse continent breekt in april 1861 de Burgeroorlog uit met verstrekkende gevolgen voor de politieke verhoudingen in de rest van de wereld. Zeker voor buurland Mexico, waar op dat ogenblik president Benito Juarez aan de macht is. Om zijn land economisch overeind te houden, besluit Juarez om de buitenlandse schulden van Mexico niet langer terug te betalen. Maar Juarez krijgt geen vrij spel van de Europese schuldeisers. De terugvordering van de Mexicaanse schulden bindt Spanje, Groot-Brittannië en Frankrijk, die met een militaire inval dreigen. Vooral Napoleon III is erg gretig om in te grijpen. Te gretig. Begin 1862 stuurt hij er al Franse troepen op uit, waarna Spanje en Groot-Brittannië zich meteen terugtrekken. Napoleon III wil de situatie aangrijpen om Mexico te bezetten, zich het beheer over de mijnen toe te eigenen en een buffer te creëren tegen het imperialisme van de Verenigde Staten. Om er officieel geen kolonie van te maken, wil hij Mexico laten besturen door een Europese monarch zonder troon. Napoleons eerste keuze is Maximiliaan. Die is op zijn beurt gecharmeerd door het idee van een troon in een exotisch land met enorm potentieel. Zijn Belgische echtgenote ziet dankzij een dergelijke titel haar ambities – en die van haar vader Leopold I – ingevuld. In Mexico zelf krijgt Napoleons plan steun van conservatieve krachten, zoals de kerk en grootgrondbezitters. Zij zien een kans om de liberale hervormingen van president Juarez terug te draaien en hun positie te versterken.

Het bedrog van Napoleon III

Napoleon III, schilderij van Franz Xaver Winterhalter

Napoleon III zet door, al doen de Franse troepen er meer dan een jaar over om van de kust naar Mexico-Stad op te rukken. Pas in juni 1863 valt de Mexicaanse hoofdstad, waarna het monarchistische plan kan worden uitgevoerd. Om Maximiliaan helemaal te overtuigen, vervalsen de Fransen de resultaten van een Mexicaans referendum over de toekomstige keizer. Ook worden verhalen over Mexico gemanipuleerd en veel rooskleuriger voorgesteld dan de realiteit. Dat de bevolking uitkijkt naar de komst van Maximiliaan is dus simpelweg ‘fake news’. Garanties over blijvende militaire steun van Europese mogendheden blijven bovendien uit, hetgeen niet naar de zin is van broer Frans Jozef  I en schoonvader Leopold I. Oostenrijk en België zorgen wel voor een vrijwilligersleger om het toekomstige Mexicaanse keizerspaar te vergezellen. Oostenrijk weet zesduizend vrijwilligers te engageren, België komt op vijftienhonderd vrijwilligers. Samen vormen ze het ‘Kaiserlich mexikanische Korps österreichischer und belgischer Freiwilliger’, waarover graaf Franz Thun-Hohenstein de leiding krijgt. Dit vrijwilligersleger is een allegaartje van avonturiers en gelukzoekers, die meestal uitkijken naar een nieuw leven en hopen op een Amerikaanse droom. Maar de grootste dromers zijn misschien wel Maximiliaan en Charlotte, die de keizerlijke titel op basis van foutieve informatie en zonder garanties aanvaarden. In april 1864 reizen ze met veel verwachtingen en goede bedoelingen richting Mexico.

De troon van Moctezuma

Tuin van Castillo de Chapultepec

Over de reis naar hun nieuwe vaderland zijn veel interessante documenten bewaard gebleven, niet in het minst van het keizerlijke koppel zelf. Uit hun brieven wordt duidelijk dat de havenstad Veracruz bij hun aankomst in Mexico haast een spookstad is. Geen feest, geen enthousiaste menigte. De reisomstandigheden blijken bovendien geen lachertje. Op hun weg naar Mexico-Stad is er een permanente dreiging van guerrilla-aanvallen en de erbarmelijke toestand van de wegen leidt tot wielbreuk bij de keizerlijke koets.

Meer landinwaarts bereikt het keizerlijke konvooi wel meer steden waar een welkomstcomité en een uitbundige menigte hen opwacht. Of het zijn op zijn minst steden waar de intrede beter in scène is gezet door conservatieve bestuurders. De meest indrukwekkende entree blijkt Mexico-Stad, waar ze eerst halt houden bij het bedevaartsoord Guadalupe. Voor Charlotte is het wonder geschied; ze is keizerin. Afgaand op de vele ‘viva’s’ draagt het volk hen nu al op handen.

Castillo de Chapultepec

Maximiliaan en Charlotte nemen hun intrek in het 18e-eeuwse kasteel van Chapultepec, hoog op een heuvel gelegen en omringd door een uitgestrekt park. Voor de Spaanse kolonisatie bevond zich hier het paleis van Moctezuma, de laatste koning van de Azteken. Op die mythische plek mag Maximiliaan nu het grote Mexico gaan leiden. De verwaarloosde toestand van het kasteel, dat lang door Spaanse vicekoningen bewoond is geweest, bederft het thuisgevoel niet. Voor de verbouwingen stelt Maximiliaan de Oostenrijker Carl Kaiser als hofarchitect aan. De heraanleg van het park is een klus voor de Habsburgse landschapsarchitect Wilhelm Knechtel.

Nostalgie naar de keizertijd

Castillo de Chapultepec Museum

Bijzonder interessant voor de reiziger van vandaag is dat Chapultepec is ingericht als een museum ter ere van Maximiliaan en Charlotte. De rondleiding begint met een overzicht van de geschiedenis van Mexico met veel nadruk op de periode na de onafhankelijkheid in 1821. En dat blijkt een periode met veel politieke chaos, militaire coups en revoluties te zijn geweest. Maximiliaan en Charlotte worden in dit gedeelte geïntroduceerd met een vrij algemene uitleg over hun afkomst, cruciale levensdata en enkele memorabilia. Enkele ruimtes verderop kom je dan helemaal in keizerlijke sferen terecht. Best indrukwekkend is de met engelen gedecoreerde koets, die het keizerpaar had meegebracht uit Europa. Verderop leidt een lange gang met portretten en tientallen memorabilia – van servies tot adellijke eretekens – naar het gereconstrueerde woongedeelte. De eerste ruimtes focussen vooral op Maximiliaans activiteiten met onder andere een speelruimte met biljarttafel, een rookruimte en een studiekamer. Een bijzonder aangename plek is het terras met zicht op de kilometerslange Paseo de la Reforma, de Champs-Elysées van Mexico-Stad. Uit dagboeken van Blasio, Maximiliaans persoonlijke secretaris, weten we dat dit zijn favoriete plek was. Urenlang zou hij hier hebben staan reflecteren en schrijven. Zelfs al was Mexico-Stad met 200.000 inwoners nog niet de miljoenenstad van vandaag, we kunnen ons inbeelden hoe inspirerend dit moet zijn geweest. Die prestigieuze laan is overigens een ideetje van Maximiliaan zelf, die zo sneller zijn werkplek en zijn regering in het Palacio Nacional kan bereiken. Op de tweede verdieping van het kasteel heeft Maximiliaan nota bene een heuse tuin laten aanleggen en de muren laten decoreren met afbeeldingen van gracieuze dames uit de Romeinse mythologie. Aan het slot van de rondleiding door Chapultepec kom je in de museumshop met een gevarieerd aanbod aan keizerlijke boeken en souvenirs, inclusief sleutelhangers, notaboekjes en tassen met afbeeldingen van Maximiliaan en Charlotte. Net alsof je in Schönbrunn tussen de souvenirs van Sisi en Maria Theresia aan het snuffelen bent.

Onmogelijke opdracht

Palacio Nacional

Een bezoek aan Chapultepec geeft een nostalgische kijk op het leven van Maximiliaan en Charlotte, maar bij al die herinneringen is er weinig duiding over de maatschappelijke toestand van Mexico in die dagen. Bij Andreas Kurtz, professor aan de universiteit van Guanajuato, krijgen we die uitleg wel: ‘De situatie in Mexico ten tijde van Maximiliaan is bijzonder complex. De Mexicanen raken niet uitgeschreven over de keizertijd. Er bestaan echt honderden boeken. Mijn eigen passie voor het onderwerp ontstond na het lezen van Noticias del Empero (Nieuwsberichten uit het keizerrijk, red.), een historische roman van Fernando del Paso. En uiteraard ook omdat ik zelf Oostenrijker in Mexico ben.’

Verschillende factoren hebben een grote invloed gehad op de regeerperiode en het beleid van Maximiliaan. ‘Allereerst is er de politieke tweespalt tussen conservatieven en liberalen’, vertelt professor Kurtz. ‘De conservatieven hebben hem hier naartoe gehaald, maar pas bij aankomst wordt het Maximiliaan duidelijk hoe conservatief de Mexicaanse kerk is. Zelf probeert hij een gematigde en liberale politiek te voeren. Dat botst.’

En dan is er ook nog de bijzonder moeilijke verhouding met de Fransen. ‘Maximiliaan heeft dan wel de politieke macht, hij heeft het Franse leger nodig om aan de macht te blijven. Zelf slaagt hij er aanvankelijk niet in om een leger op de been te krijgen. De samenwerking tussen het Franse leger en het Oostenrijks-Belgische vrijwilligers­leger verloopt ook moeizaam.’

Toch betekenen de vele moeilijkheden niet dat er tijdens de regeerperiode van Maximiliaan niets gerealiseerd is. Integendeel. Een van zijn belangrijke hervormingen is de afschaffing van de slavernij. Tot dan bestond in Mexico nog een systeem waarbij op haciendas de indaanse bevolking zonder enig loon tewerk werd gesteld. Ook op het gebied van infrastructuur en cultuur is er vooruitgang.

Geheim liefdesnest

Cuernavaca, Tuin van Casa de Borda

Tijdens zijn regeerperiode in Mexico maakt Maximiliaan drie reizen. Het doel is telkens om zijn nieuwe land en zijn onderdanen beter te leren kennen, maar tegelijkertijd dient er ook bestuurd te worden. Zijn eerste reis in 1864 naar onder andere Guanajuato en Morelia komt zo in het teken te staan van het aanstellen van nieuwe, meer liberale stadsbestuurders ten koste van de conservatieven in Mexico. Tijdens een maandenlange staatsreis in 1865 naar steden als Puebla en Jalapa probeert hij dan weer zoveel mogelijk divisies van het Oostenrijkse vrijwilligersleger te bezoeken. Een derde reis gaat voornamelijk naar de zilvermijnen ten noorden van de hoofdstad. Maar de toenemende druk op het keizerrijk vermindert de bewegingsvrijheid en vanaf 1866 beperkt Maximiliaan zich tot bezoekjes aan Cuernavaca, een stadje op 70 kilometer van de hoofdstad. Hij koopt er een eigen keizerlijk optrekje: het Casa de Borda. Reisgidsen prijzen de tuinen die geïnspireerd zouden zijn op die van Versailles. Toch gaat die vergelijking helemaal niet op. Het 18e-eeuwse huis is op zich wel mooi gerestaureerd, maar de collectie aan keizerlijke herinneringen is heel bescheiden en de tuinen met een vijftal waterbassins en fonteinen ademen in de eerste plaats rust en intimiteit uit. De grandeur van Versailles is ver weg. Net naast het Casa de Borda staat een kerk die destijds als keizerlijke privékapel werd gebruikt.

In Cuernavaca bevindt zich nog een tweede voormalig keizerlijke buitenverblijf: het Casa del Olindo in het gehucht Acapantzingo. ‘Dit was het geheime liefdesnest van Maximiliaan’, lacht Javier, de domeinverantwoordelijke van het Casa del Olindo. ‘Al decennialang doet het verhaal de ronde dat Maximiliaan hier een knappe indiaanse vrouw ontmoette. Zij zou de dochter van de tuinman zijn geweest.’

Cuernavaca, Casa di Bonito

Of ‘la bonito indio’ ook werkelijk heeft bestaan, is niet zeker. Wel wordt Maximiliaans liefesnest nog altijd mooi onderhouden. De chalet zelf huisvest een bescheiden museum over traditionele geneeskunde en de andere gebouwen op het domein fungeren als hoofdzetel van het Instituto Nacional de Antropologia (INAH).

Een totaal andere favoriete plek van Maximiliaan in de omgeving van Mexico-Stad was Teotihuacan, de indrukwekkende archeologische site met de zeventig meter hoge zonnetempel en de al even spectaculaire tempel van de maan. Ongetwijfeld hebben deze bezoeken hem gemotiveerd om te investeren in musea en archeologisch onderzoek. Na de val van Maximiliaan zal Oostenrijker Teobert Maler in Mexico blijven, waar hij onder meer in Yucatan nog verschillende opmerkelijke archeologische ontdekkingen doet.

Laatste strijd

Monasterio de la Santa Cruz

Aan het eind van zijn regeerperiode is Maximiliaan verlaten door Napoleon III en de Franse troepen, die zich vanaf eind 1865 onder grote Amerikaanse druk massaal terugtrekken. Tegelijk wordt hij bedreigd door de oprukkende troepen van voormalig president Juarez. Een tocht in zijn voetsporen leidt naar Queretaro, een stad op tweehonderd kilometer ten noorden van Mexico-Stad. Hier vindt hij in februari 1867 nog een veilig onderkomen. Althans voor even, want begin maart komt het tot een treffen tussen een slinkend aantal aanhangers van de monarchie en de troepen van Juarez. Tien weken duurt het beleg van Queretaro en uiteindelijk verliest Maximiliaan de strijd.

Tegenwoordig gaat het er gelukkig veel vrediger aan toe. Het mooi bewaarde historische centrum van Queretaro behoort tot het UNESCO Werelderfgoed en Maximiliaans laatste dagen zijn er zelfs te voet te reconstrueren. Beginpunt is het Monasterio de la Santa Cruz, Maximiliaans hoofdkwartier tot het in de nacht van 14 op 15 mei werd veroverd door troepen van Juarez. Een rondleiding door dit franciscanenklooster leidt naar de kamer waar hij in afwachting van zijn proces nog enkele dagen gevangen zat. Helaas wordt de historische aanwezigheid van de keizer maar povertjes herdacht. Authentieke spullen zijn er niet meer en ter invulling van de ruimte hebben ze dan maar lukraak enkele zetels en een tafeltje in de kamer geplaatst. Een portretje van Maximiliaan en een summiere uitleg over de gebeurtenissen in 1867 hangen er met wat kleefband aan de muur. Echt wel bedroevend.

Vuurpeleton

Executie van Keizer Maximilian. Beeld © CORBIS

Maximiliaans proces vindt uiteindelijk plaats in het Teatro de la Republica, waar hij samen met zijn generaals Mejia en Miramon ter dood wordt veroordeeld. En zo begeven we ons door het centrum van Queretaro, waar nog een tweede voormalige gevangenis van Maximiliaan blijkt te bestaan. De afgezette keizer bracht ook enkele dagen door in het voormalige karmelietessenklooster, het huidige Museo de la Ciudad en Museo de la Restauracion de la Republica. Engelstalige uitleg of een audiogids ontbreekt in dit museum, maar de collectiestukken geven een goed visueel overzicht van de gebeurtenissen in het Queretaro van 1867. Een gereconstrueerde cel met een bijbel, een bed, brieven én een pispot doet je bovendien beseffen dat zelfs een keizer verplicht is om in de grootste bescheidenheid zijn laatste uren door te brengen.

Tot slot gaat het richting Cerro de las Campanas, een heuvel aan de rand van het historische stadscentrum. Op 19 juni 1867 staat Maximi­liaan er samen met zijn generaals voor een vuurpeloton. Begin 20ste eeuw, bijna een halve eeuw na zijn executie, werd op de flanken van de heuvel een kapel opgetrokken. Een eerbetoon aan Maximiliaan, al staat net achter de kapel, helemaal boven op de heuveltop, een reusachtig beeld van de man die hem van het toneel deed verdwijnen: president Benito Juarez. Sinds zijn machtsovername is Mexico onafgebroken een republiek gebleven. Maximiliaan was dus de laatste monarch die regeerde over Mexico. Springlevend zijn de herinneringen aan het keizerpaar vandaag niet, maar door de vele problemen binnen het huidige Mexicaanse politieke bestel hebben Maximiliaan en Charlotte de voorbije jaren alsnog een beetje een sprookjesstatus verworven. Zo blijkt een terdoodveroordeelde alsnog een historische held te kunnen worden.

Waar bleef Charlotte?

Charlotte von Belgien

Is Maximiliaan echt geëxecuteerd? Volgens de officiële lezing wel. Na zijn dood werd zijn lichaam gebalsemd, gefotografeerd en (ruim een half jaar later) naar Wenen overgebracht. Maximiliaan kreeg er een plaatsje in de Kapuzinergruft, de grafkapel van de Habsburgers. Bij aankomst in Wenen reageerde zijn moeder Sophie ontzet: ‘Dit is mijn zoon niet!’ Ontkenning van de realiteit? Of had ze gelijk? De Oostenrijkse documentairemaker Michael Vetter, die al bijna vijftig jaar in Mexico woont en werkt, is ervan overtuigd dat ze gelijk had. ‘Maximiliaan is in juni 1867 niet geëxecuteerd’, stelt hij. ‘In El Salvador duikt korte tijd na de executie een man op met opvallend veel fysieke overeenkomsten met Maximiliaan. Hij noemt zich Justo Armas en beweert schipbreuk te hebben geleden.  Hij heeft Europese manieren en spreekt de acht talen die in het Habsburgse rijk werden gesproken.’

Vetter beargumenteert zijn theorie verder met de rol van de vrijmetselarij. ‘Keizer Maximiliaan en president Juarez waren allebei vrijmetselaar en vrijmetselaars vermoorden elkaar niet.’ Als zijn theorie klopt, leefde Maximiliaan nog tot 1936 en zou hij 104 jaar zijn geworden. Dan zou hij dus nog langer hebben geleefd dan Charlotte, die Mexico  in 1866 verliet om aan de Europese hoven steun te zoeken voor haar echtgenoot. Het bleek vergeefs. Ze zou  Maximiliaan nooit meer terugzien en overleed op 86-jarige leeftijd na een teruggetrokken bestaan in een kasteel nabij Brussel.