In het spoor van…

Maria Theresia © BMobV, Tina Haller

Maria Theresia werd op 13 mei 1717 geboren als tweede kind van de Habsburgse keizer Karel VI en Elisabeth Christine von Braunschweig-Wolfenbüttel. Al in 1713 had de keizer in de zogeheten Pragmatieke Sanctie de vrouwelijke erfopvolging geregeld voor het geval er bij zijn overlijden geen mannelijke troonopvolger zou zijn. Toch was het nooit de bedoeling dat Maria Theresia daadwerkelijk zou regeren, aldus Monica Kurzel-Runtscheiner. ‘Karel VI had een ziekelijke vrouw. Hij rekende erop dat zij lang voor hem zou overlijden, zodat hij een jongere vrouw kon trouwen en met haar alsnog een zoon zou krijgen. Omdat hij op 20 oktober 1740 volstrekt onverwacht aan waarschijnlijk een paddenstoelvergiftiging overleed, volgde Maria Theresia hem alsnog op.’

Monica Kurzel-Runtscheiner is directeur de Kaiserliche Wagenburg in Wenen. Ze vertelt dat Maria Theresia haar onverwachte erfenis (het aartshertogdom Oostenrijk en de koninkrijken Hongarije en Bohemen) zonder aarzelen accepteerde. ‘Al op de dag van haar vaders overlijden riep ze de hofhouding bijeen en liet ze zich huldigen. Ook nam ze meteen het voorzitterschap van de regering op zich. En dat terwijl ze pas 23 was, enkele maanden eerder een kind had verloren en opnieuw zwanger was.’

Zo’n twee weken later liet ze zich inhuldigen als aartshertog van Oostenrijk. Kurzel-Runtscheiner: ‘Bij die gelegenheid presenteerde ze zich voor het eerst aan het volk, compleet met ceremoniële optocht over de Graben in Wenen. Omdat ze als hoogzwangere geen lange afstanden kon lopen, liet ze een draagkoets maken met rondom glas – zodat het volk haar goed kon zien. De Habsburgers stonden bekend om hun afstandelijkheid; zij zorgde ervoor dat men haar zag lachen en huilen. Dat was een openbaring. Natuurlijk hielp het dat ze jong, mooi en moeder was.’

Dat het charmeoffensief werkte, blijkt wel uit verslagen van een buitenlandse gezant. ‘Meteen na de dood van Karel VI schreef hij dat Oostenrijk op de rand van de afgrond balanceerde. Er heerste hongersnood. Mensen waren ontevreden en vonden het een schande om door een vrouw te worden geregeerd. Twee weken later schrijft diezelfde gezant dat de stemming volledig is omgeslagen: iedereen bewondert deze vrouw en wil haar als heerser. Dat kwam ook omdat ze meteen een aantal populaire maatregelen afkondigde, zoals het openen van de graanschuren van de kloosters en het verlagen van de levensmiddelenprijzen.’

Strateeg

Niet overal in haar rijk werd ze geaccepteerd. Hoewel veel Europese monarchen indertijd akkoord waren gegaan met de Pragmatieke Sanctie, hielden ze zich niet aan hun woord. Beieren viel met hulp van Frankrijk Opper-Oostenrijk en Bohemen binnen en de Pruisische koning Frederik de Grote bezette Silezië, een historische regio in Midden-Europa. Als vrouw was Maria Theresia in hun ogen zwak en dus een gemakkelijke prooi. Bovendien had ze een lege staatskas en een klein, slecht uitgerust leger geërfd. Men rekende erop dat ze niet terug zou vechten, maar dat bleek een grove onderschatting. De zogeheten Oostenrijkse Successieoorlog brak uit.

Maria Theresia in het (dames)zadel

Om aan de macht te blijven, had Maria Theresia bondgenoten nodig. Als opvolger van haar vader moest ze tevens tot koning van Hongarije en Bohemen worden gekroond, maar het was onzeker of die landen haar zouden steunen. Zwanger en wel toog ze daarom naar Preßburg (het huidige Bratislava, toen onderdeel van Hongarije), waar ze een vlammende rede hield voor de verzamelde magnaten. Ze trok alle registers open en aarzelde niet om haar positie als ‘vrouw en moeder’ uit te buiten. Met succes. Op 25 juni 1741 werd ze tot koningin van Hongarije gekroond, enigszins vertraagd omdat ze tussendoor beviel van haar eerste zoon. Speciaal voor de kroningsceremonie leerde ze paardrijden, want de traditie vereiste dat de nieuwe koning te paard de zogeheten kroningsheuvel op zou rijden.

Kurzel-Runtscheiner: ‘Dat vrouwen paard reden was in de 18e eeuw volstrekt ongebruikelijk. Maria Theresia ontketende er een ware rage mee in Wenen. Plotseling begonnen alle dames te rijden, tot ongenoegen van de mannelijke adel – die het natuurlijk niet kon verbieden omdat Maria Theresia het voorbeeld gaf. Die koos er zelf overigens heel bewust voor om altijd in een wijde rok en op een dameszadel te rijden – om zo haar vrouwelijkheid te benadrukken. Dat maakte het voor mannen toch meer acceptabel.’

Middeleeuws toernooi

Voor Maria Theresia werd rijden haar favoriete vrijetijdsbesteding. Zelfs haar vele zwangerschappen weerhielden haar niet. Toch mochten haar dochters van haar nooit leren rijden. Kurzel-Runtscheiner probeert het te verklaren. ‘Maria Theresia was als katholiek diepgelovig en beschouwde haar macht als door God gegeven. Zo schrijft ze dat ze het prima had gevonden om niet meer te zijn dan de vrouw van haar man, maar dat God het nu eenmaal anders had beslist. Ze zag zichzelf als uitzondering en stelde het principe van de mannelijke troonopvolging niet ter discussie. Het was voor haar dan ook een grote opluchting toen midden in de Successieoorlog haar eerste zoon werd geboren. Nu kon ze niet alleen een troonopvolger tonen, ze legitimeerde de oorlog met het argument dat ze het rijk voor hem moest redden.’

Haar eerste grote militaire succes was het verdrijven van de Fransen en Beieren uit Bohemen. Kurzel-Runtscheiner: ‘Om dat te vieren organiseerde ze op 2 januari 1743 een carrousel – een soort middeleeuws toernooi waarbij doelen van papier-maché met steekwapens werden ‘aangevallen’. Zulke carrousels waren een normaal tijdverdrijf aan het hof, maar nieuw was dat Maria Theresia er een vrouwentoernooi van maakte, met haarzelf (natuurlijk weer zwanger) en haar hof­dames als strijdende partijen. Na afloop togen de dames vanaf de Spaanse Rijschool in een parade door de binnenstad. ‘Het was enerzijds spel, maar tegelijk een demonstratie van haar krijgskunst. Midden in de oorlog wilde ze laten zien dat ze als vrouw ook militair haar mannetje stond.’

Nu ze Bohemen had heroverd, kon ze ook hier eindelijk tot koning worden gekroond. Dat gebeurde op 29 april 1743 in Praag. De Successieoorlog zou nog tot 1748 duren. Uiteindelijk heroverde Maria Theresia alle verloren gebieden – met uitzondering van Silezië.

Echtgenote en moeder

Maria Theresia met man en kinderen © Wikimedia Commons, Martin van Meytens

Hoewel haar opvoeding niet gericht was op de troonopvolging, gaf Maria Theresia al als jong meisje blijk van grote politieke interesse en waagde ze het zelfs het slechte economische beleid van haar vader te bekritiseren. Kunsthistorica Elfriede Iby noemt haar ‘een groot politiek talent met veel gevoel voor diplomatie’.  Na haar troonsbestijging verving ze de hofkliek van haar vader door meer bekwame en verlichte adviseurs. De belangrijkste was Frans I Stefanus. Al in 1736 was ze getrouwd met deze hertog van Lotharingen, die eigenlijk ver beneden haar stand was. Iby: ‘Hij was voor zijn opvoeding naar het Weense hof gekomen. Ze werd verliefd en drukte tegen de aanvankelijke wens van haar vader door dat ze met hem mocht trouwen. Dat geeft al aan hoe eigenzinnig ze was, want het was in die kringen bepaald ongebruikelijk zelf een partner te kiezen. Terwijl de Habsburgse vorsten normaal gesproken gescheiden slaapkamers hadden, stond zij erop het bed met hem te delen. Ook het feit dat ze zestien kinderen kreeg, terwijl elke zwangerschap in die tijd levensbedreigend was, geeft aan dat ze werkelijk van die man hield.’

Franz Stephan von Lothringen © Wikimedia Commons, Martin van Meytens

Voordat het te romantisch wordt: hij was haar helaas niet trouw. ‘Wel heeft hij haar ondanks zijn amoureuze escapades altijd met veel liefde en respect behandeld. Het geheim van hun relatie was zeker ook dat ze veel gemeenschappelijk hadden. Ze waren beiden sterk politiek geïnteresseerd en deelden de liefde voor kunst en gokken. Het waren ook allebei echte gezelligheidsmensen die van een druk sociaal leven hielden. Maria Theresia had een enorme energie. Ze kon tot in de kleine uurtjes dansen, zich dan omkleden en vervolgens de hele dag doorwerken – want ze was ook uiterst gedisciplineerd.’

Maria Theresia had bovendien het grote geluk dat Frans Stefanus tevreden was met zijn positie als man-van. Weliswaar benoemde ze hem meteen na haar troonsbestijging tot mede-regent en zorgde ze er via veel diplomatiek schaakspel voor dat hij in 1745 gekroond werd tot keizer van het Heilige Roomse Rijk (de enige titel die ze als vrouw niet kon krijgen), maar ze heeft nooit overwogen werkelijk samen met hem te regeren. Iby: ‘Ze vulden elkaar perfect aan. Hij streed niet met haar om de macht, omdat hij zag dat ze daar goed in was. Zij overliet hem de financiën. Dat was heel verstandig, want hij werd in heel Europa erkend als een financieel vakman. Hij investeerde in fabrieken, richtte de beurs op en introduceerde het papiergeld. Zo bracht hij de staatskas weer op orde.’

Ook in de opvoeding van hun kinderen vulden ze elkaar aan. ‘Maria Theresia was streng en behandelde haar kinderen niet gelijk. Ze waren allemaal bang voor haar. Hij was warm en beschermde hen als ze door hun broertjes of zusjes gepest werden. Tegelijk voelden ze zich allebei even verantwoordelijk. Samen werkten ze nauwgezette instructies uit voor de opvoeders van hun kinderen, voor elk kind op maat gemaakt. Zo heeft Maria Theresia – terwijl ze zelf zo streng was – een keer een opvoedster ontslagen omdat ze die te streng vond voor haar verlegen dochter Maria Josepha. Ze vreesde dat het kind daardoor nog meer in haar schulp zou kruipen. Hun algemene opvoedingsprincipe was min of meer: talent stimuleren en sterke kanten naar boven halen om zo minder gunstige karaktertrekken te compenseren. Heel modern eigenlijk.’

Hervormer

De veertigjarige regeerperiode van Maria Theresia wordt gekenmerkt door drastische hervormingen, met als belangrijkste wapenfeit de secularisatie van het onderwijs en de invoering van de schoolplicht in 1760. Ze stichtte tal van hogescholen en academies, bepaalde dat huizen voortaan huisnummers moesten hebben, trok het rechtssysteem in haar hele rijk gelijk en stichtte de eerste ridderorde gebaseerd op verdienste in plaats van afkomst. Als de enige regerende, daadkrachtige vrouw in de 650 jaar lange Habsburg-dynastie zou je haar een feministe kunnen noemen, ware het niet dat ze juist het herstel van de mannelijke heerschappij als haar belangrijkste taak zag. Iby: ‘Ze was ongetwijfeld getraumatiseerd door de wens van haar vader een mannelijke troonopvolger te hebben en door de obstakels aan het begin van haar regime, maar ze gaat daarin wel heel ver. Om het rijk uit te breiden, huwt ze haar dochters genadeloos uit. Het is paradoxaal en onbegrijpelijk dat ze zelf is getrouwd met de man van haar hart, maar dat haar kinderen niet gunt.’

Als Frans I Stefanus in 1765 overlijdt, valt Maria Theresia in een zwart gat. Ze geeft haar sieraden weg, draagt alleen nog zwarte kleding en trekt zich terug in haar weduwenappartement in Schloß Hof buiten Wenen. In haar nalatenschap zit een briefje waarop ze nauwgezet heeft berekend hoeveel jaren, maanden, dagen, uren, minuten en seconden ze hem heeft gekend. Maar ondanks dit persoonlijke drama doet ze geen troonsafstand en moet haar oudste zoon Josef II tot haar overlijden in 1780 op zijn beurt wachten.

De tragiek wil dat juist de relatie tussen Maria Theresia en deze vurig gewenste erfgenaam dramatisch slecht was, mede omdat hij onder invloed van de Verlichting voor veel verdergaande hervormingen stond dan zijn moeder. Zo mochten de onder Marie Theresia nog actief vervolgde joden hun religie vrijer beoefenen en kregen ook niet-katholieken toegang tot openbare ambten. Ook schafte hij de folter af, iets wat zijn moeder altijd had geweigerd. Toch benadrukt Elfriede Iby dat ze wel degelijk integer probeerde te zijn. ‘We hebben van haar veel brieven en persoonlijke overpeinzingen waarin ze terugblikt en twijfelt: Was ik een goede echtgenote, een goede moeder, een goede heerseres? Ze concludeert nergens dát ze dat is geweest, ze reflecteert er juist op. Voor een vorst in die tijd heel bijzonder.’

Tips & Adressen

Hofmobiliendepot Möbel Museum

Het vroegere Hofmobiliendepot – de plek dus waar het meubilair van de Habsburgse vorsten werd beheerd (en vandaar over de verschillende paleizen werd verdeeld) – werd in 1747 door Maria Theresia opgericht. Nu is het een museum. Op de eerste verdieping is onder meer een van Maria Theresia gebruikt bureau te zien. Andreasgasse 7 in Wenen, te bereiken met metrolijn U 3 (halte Zieglergasse, uitgang Andreasgasse). hofmobiliendepot.at

Kaiserliche Wagenburg Wenen

Meteen naast kasteel Schönbrunn worden hier topstukken uit het koets- en wagenpark van het huis Habsburg en overige adellijke families bewaard. Schönbrunner Schlossstaße in Wenen, te bereiken met metrolijn U 4 (halte Hietzing). kaiserliche-wagenburg.at

Schloss Hof

Schloss Hof werd gebouwd als jachtslot voor prins Eugen van Savoye, maar in 1755 gekocht door Maria Theresia. Je kunt er onder andere haar ‘Witwenappartement’ bekijken: vijf kamers die speciaal voor haar werden ingericht na het overlijden van haar echtgenoot. Sinds de restauratie zijn ze weer ingericht met de originele meubels, waaronder een rijk met borduurwerk versierd hemelbed.  Tegelijk met Schloss Hof kocht ze ook (voor 400.000 Gulden) het nabije kasteel Niederweiden in Engelhartstetten als geschenk voor haar echtgenoot, tot dan toe eveneens in bezit van prins Eugen, en liet dit grootst verbouwen. Niederweiden wordt tegenwoordig als permanente expositieruimte gebruikt, vaak voor tentoonstellingen rond het huis Habsburg. Beide kastelen liggen op een half uur rijden van Wenen en zijn ook per openbaar vervoer bereikbaar.  Meer informatie:
Schloss Hof 1 in Schloßhof, schlosshof.at
Schloss Niederweiden, Niederweiden 1 in Engelhartstetten, schlosshof.at/der-standort/schloss-niederweiden

Schönbrunn

Je zou dit kasteel het levenswerk van Maria Theresia kunnen noemen. Ze liet het voorheen kleine jachtkasteel na 1743 flink vergroten en liet ook de tuin aanleggen. Het werd haar zomerresidentie en lievelingskasteel. Schönbrunner Schlossstraße in Wenen. schoenbrunn.at

Maria Theresia-monument

Langs de Weense Ringstraße staan meerdere monumenten voor grote historische persoonlijkheden, maar het meest imponerend is toch wel dat voor Maria Theresia. Het beeld is meer dan 19 meter hoog en toont Maria Theresia op een troon, omgeven van allegorische beelden die deugden als kracht, wijsheid en gerechtigheid symboliseren. Verder is ze omgeven door een deel van haar veldheren, adviseurs (onder wie de Nederlander Gerard van Swieten (haar Nederlandse lijfarts) en belangrijke persoonlijkheden als Mozart en Haydn. Maria-Theresien-Platz, Wenen

Kapuzinergruft

Vlakbij de Hofburg liggen sinds 1617 alle Habsburgers begraven. Maria Theresia ligt hier in een praalgraf met haar echtgenoot, keizer Frans I Stefanus van Lotharingen. Tegetthoffstraße 2. Wenen, kaisergruft.at

Maria Theresia-appartement

De zogeheten Leopoldischen Trakt is een verbindingsgebouw in de Weense Hofburg (tussen Amalienburg en Schweizertrakt). Het werd gebouwd rond 1660, maar de huidige inrichting stamt uit de tijd van Maria Theresia (rond 1750) die er woonde. Helaas zijn de kamers niet te bezichtigen. Sinds 1947 zetelt hier de Bondspresident van Oostenrijk. Hofburg, Leopoldinischen Trakt,  hofburg-wien.at

Huis-, hof- en staatsarchief

Dit archief werd in 1749 door Maria Theresia als centraal archief van het huis Habsburg opgericht, om zo de over tal van locaties verspreide staats- en familiedocumenten onder een dak te brengen. Nu is het een belangrijke bron van onderzoek naar het huis Habsburg en de Oostenrijkse geschiedenis. Minoritenplatz 1 in Wenen. www.oesta.gv.at

Theresianische Akademie

In 1746 liet Maria Theresia de Favorita, de zomerresidentie van haar vader Karel VI, ombouwen tot een opleidingsinstituut voor beambten en diplomaten. Nog steeds geldt het Theresianum als een van de beste scholen van Oostenrijk, die een gymnasium, een crèche, een lagere school en dus de Diplomatieke Academie omvat. Favoritenstraße 15 in Wenen, theresianum.ac.at

Kijk wat je allemaal in de omgeving kunt doen op onze wegwijzer.