Wenen

Tekst: Emely Nobis

Kaiserin Elisabeth, koosnaam Sisi © KHM Museumsverband

Elisabeth Amalie Eugenie in Beieren was pas zestien toen ze op 24 april 1854 in de Weense Augustijnenkerk trouwde met haar neef, de toen 23-jarige keizer Franz Joseph van Oostenrijk. Wist ze wat haar te wachten stond? Hoe dan ook probeerde Sisi (zoals ze zelf haar brieven aan intimi ondertekende) haar leven lang zo goed en kwaad als het ging te verdringen dat ze keizerin was. De liefde voor haar echtgenoot bekoelde al snel door diens overspeligheid. Aan de strenge Weense hofetiquette – in schril contrast met haar relatief vrije, onbezorgde jeugd – had ze van meet af aan een hekel. Omdat haar doen en laten in Wenen nauwlettend in de gaten werd gehouden, verbleef ze het liefst buiten de residentiestad of nog beter: buiten Oostenrijk. Een Weense Sisi-tour voert dan ook onvermijdelijk langs plekken die ze zelf probeerde te ontvluchten, maar onthult des te meer over haar complexe karakter.

Sisi-standbeeld

Sisi-standbeeld © Oostenrijk Magazine, Frits Roest

Onze eerste stop is het witmarmeren Sisi-standbeeld uit 1907 in de noordoosthoek van de Volksgarten. De 2,5 meter hoge figuur, blik naar binnen gekeerd, handen gevouwen in haar schoot, zit op een bankje met naast zich een opengeslagen boek en aan de voet van de sokkel twee honden. We zien de private Sisi die ze zo graag wilde zijn; alleen het opschrift op de sokkel maakt duidelijk dat hier een keizerin troont. Het initiatief voor het beeld kwam van een comité van burgers; de locatie werd gekozen door keizer Franz Joseph. Het beeld zelf is gemaakt door Secession-kunstenaar Hans Bitterlich naar een ontwerp van architect Friedrich Ohmann. Het stuk park waar Sisi over uitkijkt– met vijver, waterbekkens, zuilen en kalkstenen vazen met bloemen – is een oase in het centrum en een heerlijke plek om zittend of liggend op het gras te ontspannen. Volksgarten: Metro U3, halte Herrengasse

Hofburg met Sisi-museum

Hofburg: Turn- en toilet kamer © Lois Lammerhuber

Vanaf het standbeeld lopen we voor het vervolg van onze tour naar de Hofburg, het residentiële paleis waar Elizabeth na haar huwelijk haar intrek nam. Wandelend door de voormalige woonvertrekken valt vooral de turn- en toiletkamer van de keizerin op. In een tijd dat het bepaald ongebruikelijk was dat vrouwen aan fitness deden, was zij er juist door geobsedeerd. Overal waar ze woonde, liet ze gymapparaten installeren, zoals turnringen in de deurpost of klimrekken aan de wand. Elisabeth had dan ook een uitstekende conditie en kon urenlang wandelen, maar haar excessieve sportprogramma was ook gericht op het bewaken van haar gewicht. Met 1.72 meter was ze relatief groot, maar ze woog nooit meer dan 50 kilo. Daarvan kwam zeker één kilo voor rekening van haar lange, dichte haardos. Een paar keer per dag stond ze op de weegschaal en hield ze op (bewaard gebleven) lijsten haar gewicht nauwgezet bij. Vanuit huidig zicht had ze waarschijnlijk anorexia, boulimia of een combinatie van beide. Ze was continu op dieet. Dan at ze bijvoorbeeld alleen zes sinaasappels per dag of dronk ze uitsluitend melk.

Behalve de vertrekken van het keizerlijk echtpaar zijn er in de Hofburg nog eens zes extra ruimtes ingericht als Sisi-museum. Op de muren staan fragmenten van door haar geschreven gedichten. In vitrines liggen persoonlijke eigendommen, zoals haar schoonheidsrecepten (zo sliep ze met stukken rauw vlees op haar gezicht), een complete reisapotheek en een tandhygiëne-set. Sisi werd dan wel beschouwd als de mooiste vrouw van haar tijd, haar slechte gebit (ze miste enkele tanden en rook uit haar mond) was dé grote smet op die schoonheid. Op geen enkele foto of geschilderd portret zijn haar tanden te zien en bij het praten schijnt ze uit schaamte haar kaken nauwelijks van elkaar te hebben gedaan of haar mond te hebben bedekt met een waaier. Ze vond haar imago als eeuwig jonge en beeldschone keizerin zo belangrijk dat ze vanaf haar 30ste nooit meer voor schilders of fotografen poseerde, waarschijnlijk omdat ze in die periode haar eerste rimpels kreeg – die bovendien door haar magerte extra goed zichtbaar moeten zijn geweest. In de openbaarheid vertoonde ze zich voortaan alleen nog met gezichtssluier of waaier voor het gezicht; behalve intimi wist niemand hoe de keizerin er echt uitzag.

Behalve de keizerappartementen en het Sisi Museum kun je in de Hofburg ook de Silberkammer bezoeken. Je krijgt er een goed beeld van de tafelcultuur aan het keizerlijk hof en de enorme personeelsinzet die dat vergde. Te zien zijn onder meer pronkvolle serviezen, bestek en tafeldecoraties naast kook- en bakspullen uit de keukens. Bij de Imperial Shop in de Hofburg kun je onder het motto ‘Where Sisi would shop’ hoogwaardige souvenirs als kunstboeken, sieraden of producten van gerenommeerde Weense manufacturen als Lobmeyrer en Augarten Porzellan kopen. Ingang musea: Michaelerkuppel aan de Michaelerplatz (Metro U3, halte Herrengasse)

Hartcrypte en grafkelder

Van de Hofburg lopen we door de Stallburggasse met de Spaanse Rijschool (waar Sisi, een uitstekende amazone, dressuur oefende) naar de Augustinerkerk (Augustinerstraße 3). Deze ‘trouwkerk’ van Sisi is sinds 1634 huiskerk van het keizerlijke hof. In de Loretokapel bevindt zich de Herzgruft met de harten van 54 Habsburgers in urnen. Het keizerhuis kent namelijk een traditie van gescheiden begrafenissen, waarbij ingewanden (bewaard in de Stephansdom) en hart na het overlijden werden verwijderd en apart bijgezet. Dat gebeurde voor het laatst in 1878 bij Franz Karl Joseph – Sisi’s schoonvader.

Niet veel verderop komen we bij de Kapuziner- of Kaisergruft (Tegetthoffstraße 2). In deze te bezichtigen grafkelder van de Habsburgers werd de keizerin op 17 september 1898 bijgezet, een week nadat ze door de Italiaanse anarchist Luigi Lucheni in Genève was doodgestoken. Haar kist ligt naast die van haar in 1916 overleden echtgenoot en hun zoon Rudolf, die in 1899 op dertigjarige leeftijd zelfmoord pleegde na eerst zijn maîtresse te hebben vermoord. Uit de bloemen en brieven die bezoekers nog steeds bij Sisi’s kist achterlaten, blijkt hoezeer haar leven tot de verbeelding blijft spreken. De grafkelder is een aantal malen vergroot. De kamer met het keizerpaar en hun zoon dateert uit 1908 en heeft voor die tijd typische Jugendstil-ornamenten aan de wanden.

Meubels uit de Sissi-films

Hofmobiliendepot: Sissi in de Film, Ballszene © BMobV und SKB./Lois Lammerhuber

De welhaast mythische status van de keizerin is niet in de laatste plaats te danken aan de filmtrilogie Sissi uit de jaren vijftig met Romy Schneider in de hoofdrol. De Oostenrijkse regisseur Ernst Marischka zette niet alleen een ‘s’ te veel in de koosnaam Sisi, hij stelde haar leven en huwelijk ook heel wat romantischer voor dan de werkelijkheid. De suikerzoete film speelt niettemin een hoofdrol bij de volgende stop op onze Sisi-tour: het Hofmobiliendepot (Andreas­gasse 7 ), in 1747 in opdracht van keizerin Maria Theresia gebouwd als opslagplaats voor afgedankte of niet-gebruikte meubels en gebruiksvoorwerpen van het hof. Voor de aankleding van zijn film kon Marischka putten uit deze ‘rommelkamer’ van de monarchie, inmiddels een museum. Een ‘filmroute’ voert er langs de meubels en objecten die hij selecteerde. Op monitors ernaast loopt telkens de filmscène waarin ze zijn gebruikt. Heerlijk nostalgisch. De collectie van het Hofmobiliendepot omvat meubels vanaf de baroktijd, met een zwaartepunt op de Wiener Moderne. Een Sisi-pad leidt bezoekers langs de permanente tentoonstelling ‘Sissi im Film – Möbel einer Kaiserin’.

Paleis Schönbrunn

Schloss Schönbrunn © Alphons Steenmeijer

Vanaf het Hofmobiliendepot nemen we de metro ((U4, halte Schönbrunn) naar onze volgende stop: paleis Schönbrunn, het prachtvolle zomerverblijf van de Habsburgers. Tijdens onze Grand Tour met audiogids door de pronkkamers bekijken we ook het appartement van Elisabeth: de salon waar ze gasten ontving, de schrijfkamer waar ze haar dagboeken, gedichten en talloze brieven schreef en het ‘Toilettezimmer’ met de kaptafel waaraan ze dagelijks alleen al drie uur doorbracht om haar kapsel – de kroon op haar schoonheid – te laten verzorgen. Haar hoofdkapster was het belangrijkste staflid aan het hof en verdiende meer dan een universiteitsprofessor. Als deze Fanny Feifalik-Angerer vrij of ziek was, werd Elisabeth humeurig en raakte ook haar omgeving in de stress. Niemand was namelijk zo handig in het stiekem doen verdwijnen van uitvallende haren als Fanny, die ze tijdens het borstelen ongezien aan een kleefstrook onder haar rok plakte. Ze moest wel: de borstel werd na het kappen altijd door de keizerin geïnspecteerd en die ontstak in woede als ze er haren in ontdekte.

Ook het kleden kostte extreem veel tijd. De hof­dames waren elke ochtend alleen al een uur bezig om Elisabeth zo strak in haar korset te snoeren als ze zelf wilde. Daarbij viel ze geregeld flauw en een gevolg was ook dat ze op latere leeftijd zonder korset niet meer recht kon staan. Van een dame in de positie van Elisabeth werd verwacht dat ze drie keer per dag van garderobe wisselde. Dat was tijdrovend, en daar bovenop kwamen nog haar eigen kledingvoorschriften. Ze wilde niet dat haar jurken gewoon werden dichtgeknoopt, maar liet zich drie keer per dag innaaien opdat alles strak om haar lichaam zat. Ondanks al die aandacht voor haar uiterlijk had Elisabeth een brede interesse. Ze schreef en las veel (of liet zich tijdens het kappen en kleden voorlezen), sprak meerdere talen (zoals Hongaars en Nieuwgrieks) en bemoeide zich ook met regeringszaken.

Naast de Grand Tour door het paleis zelf loont ook een bezoek aan het naastgelegen rijtuigmuseum Kaiserliche Wagenburg. Een Sisi-pad brengt hier de levensweg van Elisabeth vanaf haar huwelijk tot haar tragische dood in beeld met hulp van jurken, memorabilia en koetsen (zoals die waarin ze als aanstaande bruid naar Wenen kwam).

Hermesvilla

Lainzer Tiergarten & Hermesvilla © Oostenrijk Magazine / Frits Roest

Het is begrijpelijk dat veel mensen uit haar omgeving Elisabeth een verwend nest vonden die haar plichten tegenover de monarchie verwaarloosde. Ze was ongelukkig, maar haar eigen gedrag – zoals haar schoonheidsobsessie en haar vele reizen zonder Franz Joseph – droeg weinig bij aan het verbeteren van de sfeer. De complexe relatie tussen het keizerlijk echtpaar krijgt kleur bij de laatste stop op onze Sisi-tour: de Hermesvilla in de Lainzer Tiergarten aan de rand van Wenen. Het landhuis was een geschenk van Franz Joseph aan zijn echtgenote. Omdat hij wist hoezeer ze het hofceremonieel en de Weense pottenkijkers haatte, liet hij dit privé-refugium met paardenstal, manege en mediterrane tuin tussen 1882 en 1886 speciaal voor haar bouwen. De gedachte was goed. Sisi was dol op wandelen in de natuur en op paardrijden en dat zou ze hier allebei min of meer onbespied kunnen doen.

Tegenwoordig is de Lainzer Tiergarten een openbaar park waar je heerlijk kunt wandelen of fietsen, met rustpauzes in een van de gastronomiebedrijven: Het Rasthaus Hirschgtemm en het Rohrhaus. Indertijd was dit bijna ongerepte deel van de Wienerwald – omringd door een 22,8 kilometer lange muur – het private jachtterrein van de keizer. Stiekem hoopte Franz Joseph met zijn cadeau de reislust van zijn echtgenote in te dammen. Ook wilde hij hier samen met haar z’n oude dag doorbrengen. Helaas was Elisabeth niet erg dankbaar. Voor haar slaapkamer had Franz Joseph de indertijd beroemde schilderkoning Hans Makart gevraagd plafond en wanden te decoreren met scènes uit Schakespeares Midzomernachtdroom, Sisi’s favoriete toneelstuk. Toen ze het zag, zou ze alleen maar afkeurend met haar ogen hebben gerold. Ze vond het veel te druk. Franz Joseph was diep teleurgesteld omdat hij haar smaak niet had weten te treffen. Ook de naam die hij voor het kasteel had gekozen – Waldruh – beviel haar niet. Dat moest Hermesvilla (naar de god van de reizigers) worden. Ze kreeg haar zin, maar het was een klap in het gezicht van de keizer die had gehoopt dat de villa haar vaker ‘thuis’ zou houden. Vervolgens bestelde Sisi ook nog een standbeeld van een naakte Hermes, liet dit direct voor de ontvangstsalon van de keizer plaatsen – als een soort dikke vinger in zijn gezicht – en schreef zelfs twee liefdesgedichten aan het beeld.

Hermesvilla © Oostenrijk Magazine / Frits Roest

Op zijn beurt ontzag Franz Joseph Sisi evenmin. Dat hij ontrouw was, vond ze eerst erg en later wel prettig. Ze bracht hem zelfs bewust in contact met zijn langdurige maîtresse Katharina Schratt – omdat ze hem het gezelschap gunde tijdens haar vele reizen (en zo haar schuldgevoel kon afkopen). Wat haar wel stak was het reusachtige schilderij van Elvira van Beieren dat hij in zijn slaapkamer in de Hermesvilla ophing. Nadat Elisabeth zich min of meer uit de openbaarheid had teruggetrokken, volgde deze jongere, verre verwante haar op als mooiste vrouw van Europa. Omdat schoonheid voor Sisi zo belangrijk was, moet het haar enorm hebben gekwetst dat hij juist dit schilderij had gekozen. Je zou ook kunnen zeggen dat het zijn wraak voor haar Hermes was.

Vanaf 1887 tot haar dood bracht Sisi hooguit een paar weken per jaar in de Hermesvilla door, meestal ter voorbereiding van weer een volgende reis. Madeira, Corfu en Beieren waren slechts enkele van haar reisbestemmingen. Ze was zo dol op reizen dat ze nog op haar 51ste in een haven­kroeg een tattoo van een anker op haar schouder liet zetten en minder dan een jaar na de voltooiing van de Hermesvilla vroeg ze haar echtgenoot of ze een kasteel in Griekenland mocht bouwen. De keizer was aangeslagen, maar gaf toe. Op Corfu liet Sisi haar droompaleis Achilleion bouwen – dat ze drie jaar later weer verkocht. De meubels nam ze mee naar de Hermesvilla om in elk geval een van de salons naar haar eigen smaak in te richten.

Salontreinstel, zitgedeelte © FREN Media, Frits Roest

Keizerin Elisabeth reisde zoveel mogelijk per trein. In 1873 stelden de Oostenrijkse spoorwegmaatschappijen voor haar persoonlijk gebruik een set van twee salonrijtuigen ter beschikking, op haar verzoek van buitenaf onopvallend. Het salonrijtuig, dat niet bewaard bleef, werd gebruikt voor korte reizen. Voor langere reizen werd ook het slaaprijtuig gebruikt. Die van buiten groen geschilderde slaapwagon werd in 2002 gerestaureerd en nu te zien in het Technisches Museum in Wenen. Het interieur omvat een slaapkamer met bed, verrijdbare tafel, spiegel, fauteuil en kruk, alsmede een boudoir met een toilettafel inclusief een met zilver beklede wastafel en spiegel, een fauteuil ervoor en een grote divan tegen een raamwand. Er is ook een klein compartiment met een gestoffeerde fauteuil voor het kamermeisje en een toilet. De verwarming werd verzorgd door een luchtrooster in de vloer.

Salontreinstel, slaapgedeelte © FREN Media, Frits Roest

Na Sisi’s tragische dood in 1898 werden haar rijtuigen buiten dienst gesteld. Het is niet bekend of zij er ook de noodlottige reis naar Genève in heeft gemaakt.

De Hermesvilla is het beste bereikbaar via het Lainzer Tor, een van de zes ingangen van de Lainzer Tiergarten. Neem metro U4 richting Hütteldorf, stap bij station Hietzing over tramlijn 60 richting Rodoun en stap bij de halte Hermesstraße over op buslijn 55A naar het Lainzer Tor. De bus stopt voor de deur. Vanaf het Lainzer Tor wijzen borden de weg door de Lainzer Tiergarten naar de Hermesvilla, met veel bewaard gebleven persoonlijke bezittingen en de deels authentieke inrichting (zoals de slaapkamer van de keizerin) uit de tijd dat het keizerlijke paar hier leefde. Ook wordt de bouwgeschiedenis van het door architect Carl von Hasenauer ontworpen landhuis verteld aan de hand van foto’s, schetsen en andere documenten. De gratis rondleidingen op zondagen (aanmelden niet nodig) zijn erg de moeite waard. De Hermesvilla heeft een eigen café-restaurant – Labstelle – met in de zomer een heerlijk terras.