Stedentrip Vorarlberg

Florerend Feldkirch

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Uitzicht op Feldkirch

Arthur Canon Doyle

‘There is no more lovely spot in the whole of the Vorarlberg’, aldus Sir Arthur Conan Doyle over Feldkirch. De schepper van Sherlock Holmes woonde in het schooljaar 1875-76 in het plaatsje als een van de internationale leerlingen van het indertijd beroemde jezuïeten-gymnasium Stella Matutina. De toen 16-jarige las er voor het eerst boeken van Edgar Allan Poe – een grote inspiratiebron voor zijn eigen werk – en publiceerde zijn eerste gedichten en korte verhalen in de schoolkrant The Feldkirchian Gazette.

Bovenstaand citaat komt uit zijn in 1890 gepubliceerde korte misdaadverhaal A Pastoral Horror. Weliswaar is zijn herinnering niet helemaal accuraat (zo situeert hij Feldkirch aan de Donau in plaats van de rivier Ill), zijn enthousiasme over dit ‘centre of a large tract of hilly and pastoral country’ is er niet minder om.

Burcht met uitzicht

Schattenburg

Feldkirch ligt in het uiterste westen van Oostenrijk op de grens met Liechtenstein en Zwitserland, ingebed tussen Alpen en Illtal. Het stadje zelf heeft een fraai, goed bewaard gebleven middeleeuwse binnenstad: smalle straten met kinderkopjes, stadspoorten, torens, kloosters en huizen uit de 13e tot 16e eeuw. Boven alles uit torent de Schattenburg, rond 1200 gebouwd door de stichter van Feldkirch: graaf Hugo I von Montfort. De wandeling langs de trap omhoog naar deze burcht (nu een museum) duurt vanuit het centrum ongeveer tien minuten. De beloning is een weids uitzicht over de historische binnenstad.

Wie Feldkirch voor het eerst bezoekt, wordt waarschijnlijk verrast door het urbane, dynamische karakter ervan. Waar een historische coulisse sommige andere plaatsjes verlamt en in openluchtmusea verandert, weet Feldkirch haar verleden harmonisch te verbinden met wat er in deze tijd nodig is om een stad leefbaar te houden.

Geliefd trefpunt

Montforthaus

Een mooi voorbeeld is het congres- en cultuurcentrum Montforthaus uit 2015. Toen de Stadthalle uit de jaren zeventig – die eerst op deze plek stond – moest worden gerenoveerd, besloot men uiteindelijk te slopen en de omliggende parkeerplaats ondergronds te brengen. Op het ruime plein dat daardoor ontstond, plaatsten de architecten een eigentijds multifunctioneel gebouw met een façade die uit drie horizontale banen bestaat: een glazen baan tussen twee banen van jurakalksteen. De kleur van de kalkstenen tegels correspondeert met die van de middeleeuwse Schattenburg. De transparante glazen baan weerspiegelt overdag de historische binnenstad en fungeert ’s avonds als lichtbaken.

Binnen zijn alle ruimtes gegroepeerd rond een ruim atrium met daarin een wenteltrap. In dat atrium is het lokale VVV gevestigd en staan tal van zitjes waar mensen kunnen afspreken of uitrusten. En voilà: het vroeger wat haveloze en van de stad afgesneden plein werd al snel een geliefd trefpunt. Zowel in als rondom het Montforthaus worden nu tal van activiteiten georganiseerd. Een aantrekkelijk hoogtepunt is ook het restaurant met dakterras op de bovenste verdieping, waar je uitkijkt over de binnenstad tot aan de Zwitserse bergen en Liechtenstein.

Historische bogengalerijen

Behalve het Montforthaus zijn er meer plekken in Feldkirch waar oud en nieuw een harmonisch huwelijk aangaan. Zo herbergen de historische bogengalerijen aan weerszijden van de straten Marktgasse en Neustadt tal van hippe restaurants, cafés en originele winkeltjes. De Johanniterkirche in de Markgasse, Feldkirchs oudste kerk, is tegenwoordig een expositieruimte voor eigentijdse kunst.

De relatief ‘nieuwe’ wijk rondom het station (Bahnhofstraße, Reichstraße) is een omweg waard vanwege de representatieve villa’s die de gegoede burgerij hier in de tweede helft van de 19e eeuw en het fin de siècle liet bouwen. De meesten zijn nog steeds in privébezit, maar waar dat niet het geval is zoekt de stad ook hier naar een passende nieuwe bestemming. Zo werd het rode jugendstilgebouw Villa Claudia uit 1884 (Bahnhofstraße 6, een voormalige burgemeesterswoning) voor verval behoed door er de burgerlijke stand in te vestigen. In de historische ‘Ritterstube’ geven paren elkaar nu graag het jawoord. Daarnaast zijn er in het pand geregeld (gratis) exposities: een goede gelegenheid om het van binnen te bekijken.

School voor vorsten

Stella Matutina

Ruim vierhonderd jaar lang is Feldkirch mede gevormd door de aanwezigheid van de Sociëteit van Jezus, bekend als de jezuïeten. Tussen 1649 en 1733 leidden zij in de binnenstad het eerste gymnasium van Vorarlberg. Na hun vertrek (in 1733 werd de orde door paus Clemens XIV opgeheven) daalde het intellectuele niveau al snel en nam het leerlingenaantal drastisch af. In 1814 liet paus Pius VII de orde weer toe. Toen de jezuïeten vervolgens tijdens de reformatie in 1847 uit Zwitserland werden verbannen en refugium zochten in omliggende landen, kwam Feldkirch opnieuw in beeld. De stad had zich in de schulden gestoken door het bouwen van een kazerne, in de hoop dat de keizer hier troepen zou stationeren. Toen dat niet gebeurde, verkochten ze deze Leonhardskazerne in 1856 aan de jezuïeten en vroegen ze hen bovendien het gymnasium opnieuw te gaan leiden. Het bleek een succes: het leerlingenaantal groeide snel en ook het culturele leven kreeg een impuls, omdat theater en muziek een wezenlijk onderdeel van de opleiding waren.

De nieuwe dominantie van de jezuïeten riep ook weerstand op. Liberale burgers (onder wie veel fabrikanten) wisten de keizer er in 1868 van te overtuigen dat het gymnasium in handen van de overheid moest komen. De jezuïeten reageerden op deze ‘onteigening’ door een privé-gymnasium met kostschool te beginnen. Dit Stella Matutina verwierf al gauw een reputatie als een van de beste privéscholen in het Duitstalige gebied.

Bij de abrupte opheffing in 1979 (vooral door gebrek aan paters-docenten) hadden in totaal 10.648 scholieren de eliteschool bezocht, vooral uit Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland maar ook uit andere Europese landen. Zeker in de beginjaren ging het veelal om zonen van adellijke families (onder wie de troonopvolgers van zes regerende vorstenhuizen), grootgrondbezitters, fabrikanten en kooplieden. Een groot deel van hen bereikte later in het Duitstalige gebied hoge (politieke) posities of werd bekend als wetenschapper, theoloog, schrijver en zelfs paus (Archille Ratti/Pius XI).

Romantische oude wijk

Watertoren

Hoe verleidelijk het ook is om in de hip-historische Altstadt van Feldkirch te blijven ‘hangen’, op de tweede dag van onze stedentrip dalen we af naar de Ill aan de zuidrand van de stad. Vanaf de voormalige kruittoren (Pulverturm) uit 1460 wandelen we langs de oeverpromenade naar de Wasserturm uit 1482. De torens, vroeger onderdeel van de zuidelijke stadsmuur, staan als wachters langs de rivier. Stroomopwaarts zien we hoe smal de kloof is waardoor de Ill zich een weg moet banen.

Bij de Wasserturm zouden we via de Montfortbrug kunnen oversteken naar de andere oever, maar wij lopen nog iets verder door tot aan Heilig Kreuz Brücke. Deze smalle brug uit 1536-38 brengt ons namelijk naar Heiligenkreuz. Deze wat verborgen, tegen de rotsen gebouwde wijk is een van de oudste en romantische van de stad, met smalle, rustige steegjes, goed verzorgde (vakwerk)huizen, een dorpsbron en een kleine kapel die in 1380 werd gesticht door Rudolf V, de laatste graaf Von Montfort, uit dankbaarheid voor zijn veilige terugkeer van een pelgrimstocht naar Jeruzalem. De 14e eeuwse fresco’s binnen zijn (na diefstal en vandalisme) helaas alleen nog in het kader van stadsrondleidingen te bezichtigen.

De wijk Heiligenkreuz is ouder dan Feldkirch zelf. Al in de vroege middeleeuwen was hier de enige brug over de Ill, waardoor de nederzetting grote betekenis kreeg. Toen Feldkirch in het fin de siècle wilde uitbreiden en hele stukken grond aan de overkant van de Ill verwierf, werd ook Heiligenkreuz ingelijfd. Op de braakliggende stukken oever ernaast verrezen grote gebouwen waarvoor in de stad zelf geen plek was, zoals het Landesgericht (1903/05) en het Bundesfinanzgericht uit (1911/12).

Hip park

Voorbereiding voor het poolbar-festival

We passeren de fraaie Jugendstilpanden als we vanaf Heiligenkreuz over de Graf-Hugo Wuhrgang-promenade weer richting Montfortbrug gaan en iets verderop het Reichenfeld inlopen. Dit park met daarin een aantal grote gebouwen uit het fin de siècle was tot 1979 eigendom van de jezuïeten van het Stella Matutina-gymnasium. Nu zijn in de panden opleidingen als het conservatorium en de muziekschool gevestigd en worden in de historische zalen geregeld live-concerten, cabaretvoorstellingen, lezingen en andere culturele evenementen geprogrammeerd.

Feschmarkt

Het terrein – omgedoopt tot Kulturquartier – is autovrij en heeft vooral in de zomermaanden een unieke ambiance. Zo vindt in en rondom het voormalige overdekte zwembad (Altes Hallenbad) elke zomer het Poolbar-festival plaats, met dj’s, discussies en concerten van gerenommeerde (pop)bands. Overdag kun je hier dan gewoon binnenlopen en iets bestellen bij de bar aan de rand van het (drooggelegde) zwembad. Ook wij lopen er op een WK-voetbalmiddag binnen en gaan met ons drankje op een van de treden in het zwembad zitten. Terwijl we samen met een groep (oudere) jongeren naar de wedstrijd kijken, valt ons op hoe verwelkomend en chill de sfeer is.

Na de wedstrijd bezoeken we even verderop in het voormalige portierhuis de Fesch’markt. Tijdens dit driedaagse festival voor design, kunst en mode presenteren een kleine honderd jonge ontwerpers en creatievelingen uit de regio hun (prototypes van) producten. Voor een kleine entreeprijs kun je hier rondsnuffelen en individuele mode, sieraden, accessoires en zelfs nieuwe, hippe whisky’s kopen.

Wildpark

Lynx

Feldkirch heeft niet alleen een florerend cultureel leven. Net als in veel plaatsen in Oostenrijk ligt de natuur om de hoek, zodat je stadse flair makkelijk kunt combineren met wandelen in het groen. Op onze laatste zonovergoten dag in de stad lopen we via de de Weinberggasse en de Ardetzenweg omhoog naar het Wildpark Feldkich: een pittige, maar boeiende klim langs villa’s uit alle stijlperiodes van de afgelopen eeuw. Bij het (gratis toegankelijke) wildpark volgen we de familie-rondwandeling langs de omheiningen waarachter circa 160 (vroeger) inheemse dieren als roodwild, steenbokken, bergmarmotten, wolven, sneeuwhazen, vossen en witte barok­ezels leven. Ze hebben elk een groot terrein ter beschikking en ze ‘zien of niet zien’ is dus een kwestie van geluk. Gelukkig zijn we vroeg en is het nog rustig. Een vlak bij het hek slapende lynx laat zich door ons en door haar twee speelse jongen niet storen.

Wolf

Bij het Wildpark beginnen ook tal van wandelwegen, maar nadat we iets hebben gedronken op het schaduwrijke terras van de Wildpark-Kiosk besluiten we terug richting centrum te lopen. Dit keer nemen we vlak na het begin van de Weinberggasse de steile, eeuwenoude Weinbergstiege omlaag. Aan weerszijden van deze trap liggen de enige wijnbergen van de stad: de Ardetzenberger Weingarten ‘Am Bock’. Ze zijn eigendom van de familie Fulterer, die jaarlijks zo’n drie- à vierduizend flessen wijn produceert. Eeuwen geleden bloeide de wijnbouw nog in heel Vorarlberg en was dit voor een stad als Feldkirch zelfs een belangrijke inkomstenbron. Keizer Maximiliaan I waardeerde de Feldkircher wijn zeer, getuige zijn uitspraak: ‘Wenn Unser lieber Herrgott nach Feldkirch komme, so müsste er sich ein Räuschlein antrinken!’

Wijnfeest

Wijnfeest

Jarenlange mislukte oogsten en goedkope import (met name sinds de opening van de Arlbergtunnel) draaiden de wijnindustrie in heel Vorarlberg min of meer de nek om. Tijdens het jaarlijkse Feldkircher Weinfest wordt er dan ook geen lokale wijn geschonken, maar kun je je door heel Oostenrijk proeven. Dat doen wij ook, als passende afsluiting van onze wijngaarden-wandeling. In de Marktgasse – waar het wijnfeest plaatsvindt – kopen we wijn en Flammkuchen bij een van de vele kraampjes. We nemen plaats op een houten bank aan een lange tafel en genieten van het mooie weer, het vrolijke optreden van een blaaskapel en – opnieuw – de ontspannen sfeer. Chillen!

Vrijheidsbrief

Fresco’s op het Raadhuis

Het raadhuis van Feldkirch (hoek Neustadt/Schmiedgasse) valt op door de opvallend grote fresco’s op de buitenmuren. Ze zijn aangebracht in 1937 en tonen onder meer sleutelmomenten uit de stadsgeschiedenis. De misschien wel belangrijkste gebeurtenis is te zien op de façade aan de Neustadt: de schenking van de Großer Freiheitsbrief door graaf Rudolf V aan de stad Feldkirch op 17 december 1376. Rudolf V was de laatste graaf Von Montfort, het adellijke geslacht dat Feldkirch ruim tweehonderd jaar lang had geregeerd. Omdat hij geen nakomelingen had, besloot hij in 1375 zijn graafschap te verkopen aan de Oostenrijkse Habsburgers, met als voorwaarde dat de overdracht pas na zijn dood zou plaatsvinden. Ook bedong hij in het koopcontract allerlei privileges voor de burgers van Feldkirch, zoals een vast laag belastingtarief, een verbod op nieuwe bijzondere belastingen, een volledig erf- en huwelijksrecht, het recht om vrij te reizen en inspraak bij de verkiezing van politici. Dat alles werd vastgelegd in de genoemde Großer Freiheitsbrief. Bij eventuele conflicten tussen Feldkirch en de Habsburgers zou het neutrale Zürich bovendien als scheidsrechter fungeren. De Feldkirchers wantrouwden de Habsburgers desal­niettemin en besloten daarom ook de vrijheidsbrief zelf in Zürich te deponeren. Vastgelegd werd dat de brief alleen mocht worden opgeeist door een delegatie van zes raadsheren uit Feldkirch – mits die zelf naar Zürich zou komen. Rudolf V stierf in 1390. De vrijheidsbrief bleef geldig tot in de regeerperiode van keizerin Maria Theresia (1740-1780). Pas in 1996 besloot Feldkirch het historische document daadwerkelijk terug te halen. Zoals indertijd vastgelegd is het toen door de burgemeester – vergezeld door zes van zijn raadsleden – persoonlijk in Zürich opgehaald.

Het raadhuis, gebouwd tussen 1490 en 1493 en vernieuwd na de grote stadsbrand van 1697, is een van de gebouwen die worden bezichtigd tijdens de stadsrondleidingen die tussen mei en begin oktober elke woensdagmiddag om 16.30 uur plaatsvinden. Trefpunt en reserveren: toerismebureau Montforthaus.