Bregenzerwald

Prachtige houtarchitectuur

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Bregenzerwald Moorhaus

Brandweerkazerne in Reuthe

In Bregenzerwald raak je als liefhebber van natuur en architectuur niet uitgekeken. Als je voor het eerst het dal inrijdt, is de idylle bijna te mooi om waar te zijn. De vele houten huizen en hotels met bloembakken aan de gevels, de verzorgde tuintjes, de almen (hier Alpen genoemd) met lieftallige bruine koeien, de bergen, de bossen… en alsof dat nog niet genoeg is zien we geregeld spannende moderne gebouwen van hout en glas naast traditionele boerderijen. Het contrasteert en harmonieert tegelijkertijd: hier respecteren oud en nieuw elkaar.

Authentiek houten huis

Toch was dat niet altijd zo, weet gids Marion Maier. ‘Tot de Tweede Wereldoorlog waren vrijwel alle huizen in Bregenzerwald inderdaad van hout. Alleen scholen, kerken en andere openbare gebouwen werden meestal uit steen opgetrokken. Toen vanaf het midden van de vorige eeuw hout als verwarmingsmateriaal werd verdrongen door fossiele brandstoffen, werd hout al gauw gezien als minder waardevol. “Een keurig huis is een stenen huis”, zeiden de mensen. Wie geld had, bouwde met beton en baksteen.’

Alpenarchitectuur

Modern houten huis

De trendbreuk kwam in de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen jonge architecten uit Vorarlberg na hun studie in Wenen terugkeerden naar hun thuisregio. Hun vernieuwende ideeën botsten met die van de gevestigde architectuur­kamer. Daarom richtten ze een eigen vereniging op: de Neue Vorarlberger Bauschule. ‘Ze reisden naar Scandinavië om geïnspireerd te raken en werden de aanjagers van een nieuwe Alpenarchitectuur: een duurzame manier van bouwen met veel hout en glas die past in deze regio en toch niet traditioneel alpien is.’

In hun kielzog volgden ook ambachtslieden. Meubelmaker Markus Faißt uit Hittisau was een van de eersten die alleen nog met hout uit de eigen regio wilde werken. ‘In het begin werd hij uitgelachen’, vertelt Maier. ‘Men haalde hout uit Canada en Siberië en liet onze eigen zilversparren links liggen. Dat was deels te begrijpen, want werken met het hout van deze boom vereist veel kennis en ervaring. Maar als je het vak beheerst, is het een prachtig materiaal omdat het niet vergeelt en geen harskanalen heeft.’

Werkraumhaus

Faißt was in 1999 een van de oprichters van de Werkraum Bregenzerwald, een samenwerkingsverband van bijna negentig ambachtslieden en ontwerpers die zich specialiseren in duurzaam en innovatief design. Ze stapten daarmee in de voetsporen van hun collega’s uit de 17e eeuw, toen zo’n zeshonderd ambachtslieden uit het dorpje Au en omgeving zich specialiseerden in de bouw van barokkerken. Als collectief wist deze ‘Auer Zunft’ grote opdrachten binnen te halen voor kerken en andere bouwwerken rondom het Bodenmeer. Net als toen realiseert men zich in Bregenzerwald dat je door samenwerking meer slagkracht hebt. Bij bouwprojecten is het nu heel gebruikelijk dat architecten, ambachtslieden en ontwerpers hun krachten bundelen.

Umgänge: architectuurwandelingen

Kijkpaal

Wie de Bregenzerwälder architectuur wil verkennen, vindt houvast bij de zogeheten Umgänge: 1,5 tot 4 uur durende wandelroutes die in twaalf van de dorpen zijn uitgestippeld. Met een plattegrondje loop je langs de belangrijkste historische en moderne gebouwen. Let vooral op de verroeste paaltjes bij elke stop. Als je er van boven inkijkt en tegelijk het knopje aan de zijkant indrukt, licht binnen – als in een ouderwetse viewmaster – een tekening van het betreffende object op met enige achtergrondinformatie. De Umgänge zijn op wisselende dagen en tijden ook met gids te verkennen.

Vrouwenmuseum

Marion Maier voert ons langs de route in Hittisau. In dit plaatsje verrees in 2000 het eerste moderne houten overheidsgebouw in Vorarlberg, inmiddels bekroond met diverse architectuurprijzen. De brandweerkazerne op de benedenverdieping is van functioneel staal, glas en beton. Als radicaal contrast staat bovenop dit fundament een grote kubus van hout en glas die onderdak biedt aan de muziekkapel en het Frauenmuseum. Hier zijn wanden, plafond en vloer van onbehandeld hout van de zilverspar. De glazen façade aan de voorkant van het Frauenmuseum kijkt uit op het  dorp. De vensters aan de achterkant liggen tegen de bosrand en trekken de natuur prachtig het pand in.

Schindel

Huis met “ogen”

Vanaf het museum lopen we verder door Hittisau. Marion Maier wijst ons op de typische langgerekte Bregenzerwälder boerderijen, met woongedeelte en stallen onder één dak. Sommige hebben drie oogvormige spleten onder de nok. Het blijken geen gewone ramen. ‘Ze werden gemaakt om de ziel van overledenen te verwarren, opdat die de weg terug naar binnen niet zouden vinden.’

Houten “Schindel”

Wanden en daken van veel huizen en hotels in Hittisau zijn bedekt met Schindel: elkaar overlappende houten plankjes. De techniek is in de afgelopen decennia ook veel toegepast op stenen en betonnen huizen, om ze alsnog bij de overige houtarchitectuur te laten passen. Bij oude boerderijen en huizen waren Schindel een teken van welvaart. Ze boden extra beschutting tegen de kou, maar slechts weinigen konden zich de kostbare, met de hand gesmede spijkers permitteren waarmee ze werden vastgemaakt. In het centrum van Hittisau vallen de vele reusachtige Gasthäuser met Schindel-bekleding op. Ze dateren nog uit de tijd dat het plaatsje een belangrijk handelscentrum was. ‘In de 19e eeuw stonden de vrouwen hier bekend om hun borduurkunst. Handelaren brachten stoffen naar de stad en haalden die als het klaar was weer op. Net als tegenwoordig had Hittisau rond 1850 ongeveer tweeduizend inwoners, maar de bedrijvigheid was zo groot dat er maar liefst 39 Gasthäuser waren.’

Winston Churchill

Churchill in Hittisau

In de (stenen) kerk van Hittisau (uit 1845) laat Marion Maier ons nog een curiositeit zien. Ze wijst op de plafondschildering met een voorstelling van het laatste oordeel. Rechtsonder zien we in het voorgeborchte van de hel een man met rood haar en een zak geld in zijn handen. Bij nadere beschouwing herkennen we de Britse oorlogspremier Winston Churchill.

De schildering is in 1941 gemaakt door Waldemar Kolms­perger uit München in opdracht van de lokale pastoor. Die wist weliswaar dat de kunstenaar een Hitler-aanhanger was en dus antireligieus, maar zijn reputatie als kunstschilder was groot. Marion Maier: ‘Toch had niemand verwacht dat Kolmsperger in een religieus werk de eigentijdse Churchill naar de hel zou verwijzen, dus bij de onthulling was de schok groot. Niet alleen vanwege het ‘heidense’ element; men vreesde ook dat de kerk door de Engelsen zou worden gebombardeerd. Kolmsperger kreeg van de bisschop opdracht het werk over te schilderen, maar weigerde dat. Uiteindelijk gaf hij Churchill wel een pruik, veranderde hij een paar trekken in het gezicht en verving hij het woord Pfund op de geldzak door Gold.’

Bijzondere bushokjes

Bushokje in Krumbach

Normaal zouden we niet op het idee komen om bushokjes te gaan bekijken, maar in Bregenzerwald gaan we er juist speciaal voor op pad. In Krumbach staan namelijk zeven moderne bushokjes die elk als sculpturen ogen. Het bijzondere project Bus:Stop begon als een Schnappsidee – zoals het in het Duits zo mooi heet – van een aantal creatieve geesten uit het dorp. In het oorspronkelijke plan zouden regionale architecten eigentijdse bushokjes ontwerpen, maar al gauw opperde iemand dat het geweldig zou zijn om juist internationale architecten te benaderen. Het kleine Krumbach (krap duizend inwoners) had nauwelijks budget en kon geen salaris bieden, maar daardoor lieten de initiatiefnemers zich niet ontmoedigen. Ze zochten sponsoren voor het materiaal en vrijwilligers voor de bouw. Vervolgens benaderden ze de architecten van hun keuze met het aanbod een week gratis vakantie te vieren in Bregenzerwald: dan konden ze de plek waar ‘hun’ bushokje gepland was bekijken en een gevoel voor de regio krijgen. Bovendien zouden lokale aannemers en architecten de feitelijke bouw begeleiden, zodat de internationale gasten na die ene week ‘vakantie’ hun project verder vanuit huis zouden kunnen aansturen.

Bushokje in Krumbach

Dat zich in het dal zelf voldoende vrijwilligers en sponsoren aandienden, was al mooi. Dat ook alle aangeschreven architecten positief zouden reageren, had niemand verwacht. Toch gebeurde dat. Hoewel het geen harde eis was, lieten ze zich vrijwel allemaal sterk inspireren door de regio. Zo bestaat het bushokje van het Spaanse Ensambla Studio uit gestapelde houten planken zoals je die overal bij timmerbedrijven in Bregenzerwald ziet liggen. De Chileen Smiljan Radic vond de houten cassettenplafonds in de Gaststuben zo mooi, dat zijn glazen bushokje een cassettenplafond van zwarte betonnen platen kreeg.

Van skilift tot musea

Bergstation op de Roßstelle

Er is bijna geen beginnen aan het opsommen van opmerkelijke bouwwerken in Bregenzerwald. Een blikvanger in Andelsbuch is bijvoorbeeld het Werkraumhaus, een ontwerp van de Zwitserse architect Peter Zumthor. In dit ‘clubhuis’ van de Werkraum Bregenzerwald tonen (en verkopen) de leden hun werk. De langgerekte hal met houten dak heeft rondom een volledig glazen façade, zodat binnen- en buitenruimte in elkaar lijken over te vloeien.

Angelika Kauffmann Museum © Tourismusverband Vorarlberg

In Mellau is het de moeite waard om de gondellift omhoog te nemen. Niet alleen vanwege het aantrekkelijke wandelgebied (en in de winter de pistes) op de Roßstelle. In 2015 zijn de berg- en dalstations door het architectenbureau Bernd Frick volledig vernieuwd, zodat het pand nu een toonbeeld is van moderne houtarchitectuur in combinatie met beton en glas.

Een imposant voorbeeld van het samengaan van oude en nieuwe houtarchitectuur is het Angelika Kauffmann-Museum in Schwarzenberg, gevestigd in de voormalige stallen van een historische boerderij. Om het aanzien van het gebouw, deels gewijd aan het werk van schilder Angelika Kauffmann, niet aan te tasten, werd op enige afstand binnen de originele muren een moderne kubus van hout en glas geplaatst: Een huis-in-een-huis als het ware. Het mooie is dat je door de vensters van het eigentijdse museum nog steeds de oude stalmuren en het plafond ziet. In het dak en plafond van die kubus kon bovendien de benodigde infrastructuur (zoals ventilatie, verwarming en belichting) onzichtbaar worden weggewerkt.

Leven in oude muren

Gemoderniseerde oude boerderij

Hoeveel moois er ook te zien is, het idyllische Bregenzerwald kent ook uitdagingen. Zo’n duizend oude boerderijen staan inmiddels leeg. Jongeren willen er niet wonen uit angst dat de benodigde renovaties te duur en complex zijn. Liever bouwen ze iets nieuws naast hun ouderlijk huis, dat vervolgens niet meer wordt onderhouden en na verloop van tijd vervalt. Om deze trend tegen te gaan, is een aantal jaren geleden het project Neues Leben für alten Mauern gestart. Als iemand in Bregenzerwald nu een huis wil bouwen, wordt eerst gekeken of er nog oude bouwsubstantie in familiebezit is. Architecten en handwerklieden uit het dal geven advies over hoe deze panden kunnen worden aangepast aan de eisen van een jong, modern gezin, zonder dat het kapitalen hoeft te kosten. Inmiddels zie je in het dal meerdere historische boerderijen met moderne aan- en uitbouwen in bijvoorbeeld de voormalige stallen. Het is een nieuw voorbeeld van de manier waarop in Bregenzerwald innovatief design wordt gecombineerd met behoud van het culturele erfgoed. Dat blijft ook elders niet onopgemerkt. Marion Maier: ‘Tegenwoordig komen architecten uit Scandinavië én de rest van de wereld naar ons toe om inspiratie op te doen.’