Serfaus-Fiss-Ladis

Van boerendorpen tot wintersportgebied

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Serfaus-Fiss-Ladis Skifahren © Andreas Kirschner

Wie vandaag de dag z’n vakantie in de regio Serfaus-Fiss-Ladis doorbrengt, merkt niets meer van de bittere armoede die tot in de jaren zestig van de vorige eeuw op deze zonnige hoogvlakte heerste. Het skigebied is sneeuwzeker, veelzijdig en familievriendelijk. De infrastructuur is uitstekend: prima accommodaties, gezellige berghutten, moderne kabelbanen en in Serfaus zelfs een dorpsmetro. De après-ski is gemoedelijk maar niet al te uitbundig. Het uitzicht op de Samnaungroep, de Ötztaler Alpen en het Oberinntal is sowieso schitterend.

Skileraar, hotellier, boer

Wellness Residenz Schalber © Lukas Kirchgasser

Alois Schalber (jaargang 1948) was pas vier jaar toen zijn vader stierf en zijn moeder hun boerenbedrijf in Serfaus in haar eentje moest voortzetten. In die tijd leefde iedereen van de landbouw, herinnert hij zich. ‘Elke familie had een of twee varkens voor de slacht. Het vlees werd gepekeld en daar at je het hele jaar van. Er waren twee molens die het graan van alle boeren maalden. Iedereen bakte zelf brood. We waren volledig zelfvoorzienend. Vaak woonden twee of drie families samen in één huis.’

Rosi & Alois Schalber © Lukas Kirchgasser

Als oudste van drie kinderen ging Alois Schalber al jong naar de jaarlijkse veemarkt in Bozen (Zuid-Tirol) om ossen te verhandelen. ‘Iedereen in de regio fokte Tiroler Grauvieh. Gecastreerde mannelijke dieren werden gebruikt om wagens met hooi en hout te trekken of te helpen bij de bosbouw. Een mooi koppel kon je op de jaarmarkt goed verkopen. Dat hielp om te overleven.’

Zelfs toen waren er al wintersportgasten in Serfaus. De opening van de Duitse Alpenverenigingshut Kölner Haus op de berg Komperdell in 1929 (en daarmee de vermelding van de regio in reisgidsen) had de weg voor het toerisme geëffend. Na de dood van haar man begon Schalbers moeder, net als veel andere boeren, als nevenverdienste kamers met ontbijt te verhuren. Schalbers jongere broers konden dankzij een nieuwe busverbinding naar de middelbare school in Prutz en werden later arts en leraar. Voor Alois zelf eindigde zijn opleiding na de lagere school, ook omdat hij als oudste sowieso thuis moest blijven om het boerenbedrijf voort te zetten. Daarnaast werkte hij vanaf zijn veertiende in de wintermaanden bij de lokale skischool. Hij bleek ook een ondernemersinstinct te hebben. In 1972 opende hij naast zijn ouderlijk huis de Serfauser Hof: een café en après-ski-lokaal (‘thé dansant met livemuziek’), later uitgebreid met een hotel-restaurant. Mede door zijn vele contacten als skileraar werd het een succes. In 1990 liet hij aan de rand van het dorp een veel groter en luxer hotel bouwen: het huidige wellnesshotel Schalber. Samen met echtgenote Rosi kreeg hij vijf kinderen. Vier ervan werken in het familiebedrijf: naast hotel Schalber en de Serfauserhof ook de Schalber-almhut en vakantieappartementen. Al is hij een van de meest succesvolle ondernemers in de regio, toch is Alois Schalber ook altijd boer gebleven. Hij houdt koeien en fokt Haflinger-paarden. ‘Het boeren kost me tijd, geld en zorgen, maar ik wil het blijven doen omdat ik op de boerderij ben opgegroeid en alles wat ik heb bereikt eraan te danken heb. Ik zie het als mijn opdracht om dat in stand te houden.’

Dorpsmetro

Sprookjesachtig uitzicht op Serfaus © Andreas Kirschner

Serfaus is nu het grootste en meest toeristische plaatsje van het drieluik Serfaus-Fiss-Ladis. Het is er levendig met winkeltjes, restaurants, cafés en zo’n zevenduizend gastenbedden op elfhonderd inwoners. Het toerisme heeft zich hier relatief snel ontwikkeld. De grootvader van burgemeester Paul Greiter was nog een zogeheten Schwabenkind: Kinderen tussen de zeven en veertien jaar uit arme boerengezinnen die ’s zomers als seizoenarbeider naar Duitsland werden gestuurd zodat er thuis een mond minder te voeden was en er wat extra geld werd verdiend voor de herfst en winter.

Vanaf de jaren dertig van de vorige eeuw konden boeren dankzij het toerisme bijverdienen met kamerverhuur en hoefden ze hun kinderen niet meer weg te sturen. Toen het aantal wintersportgasten bleef toenemen, verkochten ze hun grond niet aan investeerders van buiten (zoals elders vaak gebeurt) maar begonnen ze zelf hotels, restaurants en appartementen te bouwen. Greiter: ‘Het zit in ons karakter dat we sterk aan bezit hechten. We zijn en waren nooit erg geneigd om land te verkopen om snel te cashen.’

Metro in Serfaus

Een sleuteljaar in de ontwikkeling van Serfaus was het vroege besluit (in 1973) om het dorp autovrij te maken. ‘Dat was indertijd even visio­nair als onontkoombaar’, aldus Greiter. ‘De Komperdell-lift naar het skigebied werd in 1958 gebouwd: niet aan een doorgaande weg maar aan het einde van het dorp waar de weg gewoon ophoudt. Toen het wintertoerisme bleef groeien, werd het verkeer een enorme belasting. We stonden met de rug tegen de muur en moesten iets doen.’

En dus werd aan het begin van het dorp een slagboom neergezet met daarvoor een enorm parkeerterrein. Gratis bussen brachten dagjesmensen voortaan naar het dalstation van de lift, maar al gauw bleek ook dit geen soelaas te bieden. De combinatie van heel veel bussen én heel veel voetgangers met ski’s zorgden nog steeds voor stank- en geluidsoverlast en verkeersopstoppingen in de smalle straten. Ook het risico op ongelukken was groot. Een omleiding was geen optie, omdat zo’n weg over het land van zeker honderd verschillende eigenaren zou lopen. Het plan voor een ondergrondse metro werd verworpen toen bij een verkennend bezoek in Parijs bleek dat je de treinen daar tot op de vijfde verdieping van huizen langs het traject kon horen: onacceptabel voor zowel bewoners als gemeenteraad. In de zoektocht naar een stiller alternatief werd uiteindelijk gekozen voor een luchtkussentrein (die zich zonder direct contact met de rails voortbeweegt) van de Amerikaanse firma Otis.

Kunst in Station Zentrum

De aanleg begon in 1984 en het eerste ritje vond plaats op 14 december 1985. Sindsdien zweeft de Dorfbahn Serfaus – die officieel niettemin U-Bahn (metro) heet – probleemloos onder het dorp door. De afgelopen jaren is fors geïnvesteerd in modernisering van zowel de treinstellen als de vier stations. Sindsdien zijn de haltes ‘centrum’ en ‘kerk’ ingericht als infocentra over de culturele en toeristische ontwikkeling van Serfaus en hebben kinderen van vakantievierders de stem ingesproken die passagiers vertelt welk station eraan komt. Van meet af aan waren de ritjes gratis. Een bewuste keuze, aldus Greiter. ‘De Dorfbahn is eigendom van het liftbedrijf Komperdell en dat is weer volledig eigendom van de gemeente. Ons uitgangspunt was niet om geld te verdienen, maar om het dorp weer leefbaar te maken voor onze inwoners en attractief voor onze gasten. Als gemeente kunnen we strategisch gelukkig andere besluiten nemen dan een private investeerder die vooral een winstoogmerk heeft.’

Onder een dak

Dorpsbron in Fiss met op de achtergrond monumentale boerderijen

Werd het toerisme in Serfaus al snel omarmd, in het kleinere bergdorp Fiss (950 inwoners) was dat zeker niet het geval. ‘We waren echt een traditioneel boerendorp. Ook al waren de boeren arm, ze konden lange tijd leven van wat de weiden en akkers opbrachten en waren bang dat het toerisme alles kapot zou maken.’ Aldus Hubert Pale (jaargang 1959), bedrijfsleider van de Bergbahnen Fiss. Tegelijk was er wel degelijk een probleem. ‘Veel vrouwen vertrokken naar Zwitserland om daar als huishoudster of in het toerisme te werken – simpelweg omdat ze hier buiten het boerenbedrijf om geen bestaan konden opbouwen. Zo kwam mijn moeder in Luzern terecht. Mijn vader zocht haar op en zag hoe je dankzij toerisme wel degelijk een betere toekomst kon hebben. Toen hij in 1953 burgemeester werd, begon hij er samen met anderen over na te denken hoe je Fiss als wintersport­bestemming zou kunnen ontwikkelen zonder het eigen karakter van het dorp aan te tasten.’

“Gute Stube” in s’Paules & s’Seppls

Omdat er veel overtuigingswerk nodig was, gebeurde dat aarzelend en in etappes. In 1969 werd de stoeltjeslift naar de Möseralm gebouwd. Stapsgewijs volgden andere liften. Door strenge eisen te stellen aan nieuwbouw is het aanzien van de zeshonderd jaar oude dorpskern met karakteristieke boerderijen inderdaad nog grotendeels intact. Een inkijkje in het vroegere boerenleven biedt het museum s’Paules & s’Seppls Haus: een boerderij midden in Fiss die gedeeld werd door twee families. De laatste bewoners waren de grootouders van Hubert Pale (verhuisd in 1963) en de familie Pregenzer (verhuisd in 1983). Elk hadden ze hun eigen woonkamer, slaapkamers, voorraadkamer, stal, kelder en werkplaats. De keuken werd door de twee families gedeeld, waarbij de ruimte met een krijtlijn op de vloer was opgedeeld. Documenten waarin de exacte boedelverdeling is vastgelegd, liggen nu in vitrines in de voormalige koeienstal. Veel privacy was er niet voor de twintig mensen die hier op het laatst met hun koeien, paarden, varkens, schapen, geiten en kippen leefden. Al met al zijn de voorzieningen zo karig dat moeilijk voorstelbaar is dat de boerderij nog tot in de jaren tachtig werd bewoond.

Boeren als bijverdienste

Uitzicht op Ladis

Ladis, het derde en kleinste boerendorp (540 inwoners) in het skigebied, heeft verrassend genoeg het langste verleden als toeristenoord. Al sinds de late middeleeuwen trokken de geneeskrachtige zwavel- en zuurbronnen van het tot de gemeente behorende gehucht Obladis adellijke gasten aan en in 1833 werd er een groot kuurhotel gebouwd. De kunstvolle muurschilderingen (Lüftlmalerei) op de eeuwenoude boerderijen in het goed bewaard gebleven centrum van Ladis getuigen van de welvaart die de kuurgasten brachten. Aan dat alles kwam een abrupt einde toen het kuurhotel Obladis in 1972 afbrandde en niet werd herbouwd. Om het toerisme een nieuwe impuls te geven, werden Ladis en Fiss in 1974 met een stoeltjeslift (inmiddels vervangen door de gondellift Sonnenbahn) onderling verbonden: de start van het skigebied Fiss-Ladis.

In Fiss-Ladis zijn de liftbedrijven voor 85 procent eigendom van de twee gemeentes, naast zo’n 250 kleine private aandeelhouders uit de dorpen zelf. Net als in Serfaus is ook hier winstmaximalisatie geen doel, vertelt bedrijfsleider Hubert Pale. ‘We hebben nog nooit winst uitgekeerd, maar investeren alles in de liften en in de dorpen zelf.’

De kunstvolle muurschilderingen in Ladis getuigen van welvaart

Zowel in Serfaus als in Fiss-Ladis leven de meeste mensen nu primair van het toerisme en is het boeren een bijverdienste geworden. De nog actieve boeren (zo’n honderd in totaal) beheren bijna achthonderd hectare landbouwgrond en hebben met elkaar zo’n achthonderd stuks grootvee: naast runderen ook paarden, schapen en geiten. Daarnaast verhuren ze vrijwel allemaal vakantiewoningen en hebben ze een vaste baan: Vanwege de flexibele werktijden vaak bij de liftbedrijven. Om het boeren in een verder erg toeristisch gebied aantrekkelijk te maken, krijgen ze subsidie voor het onderhoud van de almen en hulp bij de bestrijding van ziektes en ongedierte. Nog belangrijker: het gros van hun producten (alleen al 170 stuks slachtvee en 17.000 kilo kaas per jaar) wordt door de lokale hotellerie en gastronomie gekocht, voor een betere prijs (zo’n 15 procent extra) dan ze bij tussenhandelaren zouden krijgen. De liftbedrijven van de gemeentes (met ook eigen restaurants) bieden zelfs een afnamegarantie. Dankzij die steun zijn er nog steeds genoeg jonge mensen die graag willen boeren. Bevlogen boeren hebben zelfs bijgedragen aan de herintroductie van de ‘vergeten’ Fisser Imperialgerste. De robuuste graansoort werd in de jaren dertig van de vorige eeuw speciaal ontwikkeld voor dit zonneplateau en later zelfs naar de Verenigde Staten geëxporteerd. Na een geslaagde comeback is het nu het toeristische visitekaartje van Fiss. Behalve als brood komt je het gewas in restaurants tegen als risotto of soep en wordt er inmiddels zelfs bier en een single malt whisky (Fissky) van gemaakt.

Liefdesrelatie

Piste in het Skigebied Serfaus-Fiss-Ladis

Als aaneengesloten skigebied bestaat Serfaus-Fiss-Ladis sinds het winterseizoen 1999/2000. Daar ging twintig jaar onderhandelen aan vooraf tussen Serfaus enerzijds en Fiss-Ladis anderzijds, vooral over de onderlinge verdeling van inkomsten. Toen de kogel eenmaal door de kerk was, ging het snel. Er kwamen vijf nieuwe liften om de gebieden ook skitechnisch te verbinden, er werd flink geïnvesteerd in besneeuwing en de bestaande gastronomie kreeg een facelift. De angst dat niet alle dorpen evenredig zouden profiteren van de aaneensluiting bleek ongegrond en het verstandshuwelijk is inmiddels een liefdesrelatie geworden.

Burgemeester Paul Greiter

Door de wisselwerking tussen landbouw en toerisme wordt het landschap elk seizoen optimaal verzorgd en benut. Waar in de winter de pistes lokken, graast ’s zomers nog steeds het Tiroler Grauvieh en door de voor toeristen aangelegde wandelpaden kunnen ook de boeren hun vaak wijdverspreide percelen nu gemakkelijker bereiken. Op hellingen die in de winter worden besneeuwd, is de bewatering van de soms kurkdroge bergweides in de zomer aanzienlijk vergemakkelijkt. De kabelbaanbedrijven hebben er ook voor gezorgd dat sterk hellende bergweides zijn afgevlakt, terwijl het beheer van deze weides door de boeren weer extra bescherming tegen lawines biedt.

Serfaus-Fiss-Ladis laat zien hoe een skigebied kan groeien zonder de grip kwijt te raken. Burgemeester Paul Greiter van Serfaus: ‘We willen niet telkens meer bedden en we hoeven geen grootste après-ski of nachtleven. We investeren liever in kwaliteit en exclusiviteit zodat we de prijzen op een goed niveau kunnen houden. In veel ski­regio’s zie je dat de lokale bevolking wel de lasten maar niet de lusten van het toerisme heeft. We waren als boeren gewend om keihard te werken en dat zijn we blijven doen toen de toeristen kwamen. Vervolgens hebben we het risico genomen om zelf te investeren en daarmee de speculanten op afstand weten te houden. Nu het een succes is, willen we er ook zelf van profiteren.’

Kijk wat je allemaal in de omgeving kunt doen op onze wegwijzer.