Traditie & Gebruiken

Passionsspiele Erl: De passie van een dorp

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Passionsspiele Erl, Rudi Gigler

Ronde ‘inclusieve’ tafel voor het laatste avondmaal

Haren worden langer. Mannen scheren hun baarden niet meer af. De voorbereidingen voor de Passionsspiele in Erl beginnen altijd al maanden van tevoren. Zo’n vijf- à zeshonderd inwoners doen dan mee aan ruim dertig voorstellingen in de weekenden van eind mei tot begin oktober. Dat betekent dus: vier maanden lang geen weekendjes weg, geen vakantie en al vanaf november van het jaar ervoor wekelijkse repetities. De hoofdrolspelers oefenen zelfs nog vaker, zo’n 120 keer in totaal… hoe komt een dorp zo gek?

Markus Plattner
© VanMey Photography

Passiespelen zijn ontstaan als volkstoneel over het lijden van Jezus Christus voor en tijdens de kruisiging. Die van Erl worden al sinds 1613 opgevoerd, zijn de oudste in het Duitstalige gebied en tegelijk een van de meest innovatieve. Niet voor niets trok de jubileumeditie in 2013 ruim 60.000 bezoekers. Ook de reprise ervan in 2019 was een succes. Dat was onder meer te danken aan de durf van de Erler om volksauteur Felix Mitterer – in Oostenrijk bekend vanwege zijn vaak controversiële en provocerende teksten – een nieuwe tekst en scenario te laten schrijven. ‘Hij heeft heel sterk de nadruk gelegd op het mens-zijn van Jezus’, aldus regisseur Markus Plattner. ‘De centrale boodschap was er een van liefde, empathie en gemeenschapszin.’

Maria en Christus

Felix Mitterer

Mitterer vond het ook belangrijk vrouwen meer bij het verhaal te betrekken. Tijdens het Laatste Avondmaal wilde hij Maria Magdalena samen met Jezus en de apostelen laten plaatsnemen aan een vierkante tafel. Voor de bisschop van Salzburg – aan wie de tekst was toegestuurd – ging dit veel te ver. Mitterer weigerde in te gaan op diens verzoek om er in Salzburg over te komen praten, maar nodigde de bisschop wel uit naar Erl. Plattner: ‘Hij kwam inderdaad en had in zijn tekstboek tal van passages gemarkeerd die hem niet bevielen, inclusief die vierkante tafel  met Maria Magdalena als dertiende apostel. Ik heb tijdens die bespreking op enig moment geopperd er een ronde tafel van te maken waaraan iedereen plaats heeft: Jezus, de apostelen, Maria Magdalena, andere vrouwen, homoseksuelen, kinderen… Toen was het plotseling goed.’

Het idee voor die ronde tafel waar uiteindelijk alle zeshonderd spelers én zelfs het publiek in een kring omheen lopen, kreeg hij tijdens een wandeling met z’n hond. ‘Ik zat midden in een denkproces over de scène van het Laatste Avondmaal en vroeg me af: Waar staat het eigenlijk voor, behalve voor gezamenlijk eten? Wat kan het in onze tijd betekenen? Bij een meertje gooide ik een steen in het water en ontstonden er van die kringen . Toen kwam het beeld in me op van Jezus als centrum met daaromheen kringen van mensen die delen in zijn en elkaars liefde. Zo wordt het verhaal minder katholiek en meer oer-christelijk of menselijk; daardoor is het ook interessant voor bijvoorbeeld jongeren en voor een niet-religieus publiek.’

UNESCO Werelderfgoed

Spelers vormen samen een hart: Erler Herz

De moderne tekstinterpretatie, de sterk symbolische enscenering, speciaal voor deze Passie gecomponeerde muziek, een live koor en orkest en multimediale (licht)effecten… het draagt allemaal bij aan het feit dat de Passionsspiele Erl sinds 2013 zijn opgenomen in de UNESCO-lijst van immaterieel cultureel werelderfgoed. Een belangrijk criterium daarvoor is dat het om een levende traditie moet gaan die in de bevolking is verankerd. Plattner: ‘Het passieverhaal zelf is overbekend: intocht in Jeruzalem, hosanna, laatste avondmaal, gevangenneming, veroordeling, kruisiging, dood en wederopstanding. Overal in de wereld heb je passiespelen en normaal gesproken zijn die vrij conservatief. In Erl hebben ze juist altijd begrepen dat een traditie haar doel voorbijschiet als ze in beton gegoten is. Je kunt het vuur alleen brandend houden door niet rigide te zijn en tradities door kleine en grotere veranderingen voor iedereen begrijpelijk, acceptabel en draaglijk te maken. Iedereen moet de kans krijgen om zich als deelnemer of toeschouwer betrokken te voelen.’

Met de tijd mee

Gebouw van de passiespelen

Claudia Dresch als Veronika

‘De Erler hebben altijd al de kunst beheerst om met de tijd mee te gaan’, benadrukt ook Claudia Dresch, die voor de PR verantwoordelijk is. Zo stopten ze al in 1979 met het zingen van liederen uit de kerkdienst en lieten ze vanaf toen eigen (geregeld wisselende) passiemuziek schrijven. Ook het Passionsspielhaus waar alle uitvoeringen plaatsvinden, staat symbool voor de wil van Erl om de traditie levend te houden. Dresch: ‘In 1959 hadden de spelen al een hele tijd niet plaatsgevonden en was alles eigenlijk een beetje ingeslapen. Juist toen besloten een aantal Erler om een nieuw speelhuis te bouwen met plek voor 1500 mensen. Het probleem was dat er geen geld was. Uiteindelijk hebben de Oostenrijkse staat en het land Tirol elk een derde betaald. De rest was een lening waarvoor de inwoners persoonlijk borg hebben gestaan.’

Zelfs nu oogt het 36 meter hoge witte gebouw van architect Robert Schuler – geplaatst in een weiland – nog verrassend eigentijds, zijn de zalen in de speeltijd meestal goed gevuld en dient het buiten de passiejaren om als extra (opera)bühne voor de Tiroler Festspiele die sinds 1998 jaarlijks in Erl plaatsvinden. Dresch: ‘De Festspiele zijn naar ons toegekomen omdat de akoestiek van onze zaal erg goed is. We hebben toen afgesproken dat zij ons huis mogen bespelen in ruil voor onderhoud. Zo hebben ze alle houten onderdelen in de zaal laten repareren of vervangen, zijn sanitair en techniek op de laatste stand en kunnen we “hun” boventiteling gebruiken voor scène-uitleg in het Duits en Engels. Dat hadden wij als vereniging zelf allemaal nooit kunnen betalen.’

Comité

Christus wordt gekroond met een doornenkroon

Peter Esterl als Kajafas

Dresch, afkomstig uit het Zillertal, is getrouwd met een Erler en speelt sinds 1985 mee in de Passie. Ze toont ons de kleedkamers van waaruit iedereen na een laatste kledingcheck (zijn oorbellen, brillen en horloges afgedaan?) richting bühne loopt, het speciale deurtje waardoor de ezel het toneel op komt, het tachtig kilo zware houten kruis dat Jezus meesleept en de koker waarin de stenen worden gestort om de donder bij het overlijden van Jezus na te bootsen. ‘We hebben het een keer met een bandopname geprobeerd, maar dat gaf toch minder sfeer.’

Dresch is net als een groot deel van de volwassen inwoners van Erl lid van de Vereniging Passiespelen die het spektakel organiseert. De dagelijkse leiding is in handen van een comité (nu 14 personen), waarin de burgemeester en de pastoor vanuit hun functie altijd in zitten, met een voorzitter en een projectleider. Projectleider Peter Esterl – in het dagelijks leven leraar op de basisschool – was er in 1979 als vijfjarig jochie voor het eerst bij en sindsdien elke keer weer. ‘Zo gaat dat als je opgroeit in een familie die al generaties lang meespeelt. Het is een soort gen dat in je zit.’

Scene aan het kruis

Een van zijn belangrijkste taken is het rekruteren van spelers. ‘In juni van het jaar voorafgaand aan een nieuwe Passie gaan we bij iedereen in het dorp op bezoek om te peilen wie er mee wil doen. Is dat eenmaal duidelijk, dan maak ik een voorlopige rolverdeling en beslissen we in het artistieke comité wie welke rol zal spelen. Vervolgens moet ik het goede of slechte nieuws aan de mensen gaan vertellen. Dat is soms lastig. Er is voor iedereen een rol, maar niet altijd de rol die iemand het liefst zou willen. Teleurstelling is dus voorgeprogrammeerd. Daar lig ik soms wakker van en het gebeurt ook dat de een of ander een tijdlang niet met me wil praten.’

Toch lukt het steeds om voldoende spelers te vinden. Daarnaast zijn er muzikanten, koorzangers, technici en decorbouwers nodig: ook allemaal vrijwilligers uit Erl zelf of ex-inwoners die nog in de nabije omgeving wonen. Voor nieuwkomers staat de deur eveneens open. ‘Het is juist geweldig als die zich na enige uitleg en een beetje overtuigingskracht aanmelden en vervolgens met enthousiasme meedoen. Het is de best denkbare entree in het dorp.’

Geen opgeplakte baarden

Tempelwachters

Johann Dresch als Nathan

‘We hebben het geluk dat een groot deel van de jeugd er graag bij is’, vult voorzitter Johann Dresch aan. ‘Iedereen houdt er rekening mee. Zo plant de voetbalvereniging belangrijke wedstrijden zo dat ze niet overlappen met de Passie. Zelf letten we erop dat ouderen in de grotere rollen op tijd plaatsmaken voor jongeren. Je vastbijten in een bepaalde rol is misplaatste trots. Hier telt de Olympische gedachte: meedoen is alles. Ik vind het elke keer weer ongelooflijk om te zien hoe de Passie mensen door alle lagen van de bevolking en alle leeftijden heen samensmeedt. Jongeren gaan naar de kroeg met ouderen. Apostelen, Maria’s of Romeinse soldaten die privé niet zijn bevriend treffen elkaar nu in de weekenden en organiseren zelfs gezamenlijke uitstapjes.’

Zelf doet Dresch (inderdaad de echtgenoot van Claudia) al vijftig jaar mee in verschillende rollen. Hij memoreert hoe hij in 1996 een nieuwe baan in de buitendienst kreeg bij een verzekeraar. ‘Omdat er in 1997 weer passiespelen waren, begon ik al gauw haren en baard te laten groeien. In de firma deden ze daar moeilijk over, maar bij klanten bleek het juist een prima binnenkomer. Als ik bij het voorstellen vertelde waarom ik er zo uitzag, ontstond er meteen een leuk gesprek. De enkeling bij wie op het werk wel moeilijk wordt gedaan, kunnen we een rol als Romeins legionair geven. We doen hoe dan ook niet aan pruiken en opgeplakte baarden.’

Judas als politiek fanaticus

Judas en de farizeeërs

Pastoor Thomas Schwarzenberger als Farizeeër

Toen Plattner in 2013 als regisseur werd gevraagd (als enige betaalde kracht), nam de Vereniging Passiespelen bewust een risico. Gezien zijn reputatie stond bij voorbaat vast dat het geen braaf religieus spel zou worden. Pastoor Thomas Schwarzenberger vindt dat geen probleem. ‘Het passiespel heeft voor iedereen een persoonlijke betekenis. Dat kan trouw aan het geloof zijn, maar ook juist de drang naar religieuze vernieuwing of gewoon plezier in het spel. Er doen echt niet alleen gelovigen mee; we staan open voor iedereen. Voor mij is het belangrijk dat mensen er graag bij zijn en dat het hen samenbindt.’

Toch liepen de gemoederen in 2013 bij enkele inwoners zo hoog op, dat ze voor het eerst in tijden niet mee wilden spelen. Peter Esterl. ‘Sommigen waren het niet eens met de relatief grote rol van vrouwen. Anderen konden zich niet vinden in de manier waarop Judas werd neergezet: als een politiek fanaticus die in Jezus een leider in de opstand tegen de Romeinen ziet en daarin teleurgesteld raakt.’

De geseling

‘Bij elke nieuwe enscenering zijn er wel meningsverschillen’, relativeert Johann Dresch. ‘We zijn echt niet het heilige dorp Erl, zoals we wel eens worden genoemd. Dat de tekst in 2013 anoniem naar de aartsbisschop werd gestuurd, al weet iedereen heus wel wie het heeft gedaan, is natuurlijk problematisch. Dat de aartsbisschop ondanks zijn aanvankelijke bezwaren naar de première kwam en dat het hem is bevallen, zegt mij dat het echt niet tegen de theologie indruist. Als comité van vier is het onze taak met iedereen te discussiëren en uiteindelijk de knoop door te hakken in de hoop dat de meerderheid toestemt. Wie er niet mee kan leven, speelt gewoon niet mee. De volgende keer vragen we het opnieuw en zijn sommigen misschien van mening veranderd. Dan worden ze weer hartelijk opgenomen.’

Achteraf heeft het risico bovendien geloond. De publieke belangstelling was zo groot dat er zelfs extra voorstellingen moesten worden ingelast en dat er in 2019 een reprise was, opnieuw met Plattner als regisseur.

Als in een opvoeringsjaar na vier maanden het doek valt na de laatste voorstelling,  komt er voor Erl altijd een einde aan een intensief jaar. ‘Dan is iedereen blij dat het voorbij is en tegelijk wat nostalgisch’, constateert Peter Esterl. ‘Veel van de mensen met wie je een band hebt opgebouwd, zul je voorlopig niet meer zien. Zeker voor de ouderen is zo’n laatste speeldag ook met pijn verbonden. Als je op je 80ste of 90ste op de bühne staat, vraag je je toch af of je er de volgende keer nog bij zult zijn.’

Tijdens het uitbundige slotfeest staan de kappers klaar om haren te knippen en baarden te scheren. Schwarzenberg: ‘Dan ziet iedereen er weer tien jaar jonger uit.’

Mannen: ervoor er erna

Tips & Adressen

Erl ligt 15 kilometer ten noorden van Kufstein aan de Oostenrijks-Beierse grens. De Passionsspiele zijn een matinee en daarom goed te doen als dagtrip vanuit Kufstein of bijvoorbeeld Innsbruck (1 uur rijden). De volgende Passionspiele Erl vinden plaats in 2025. Informatie & kaartverkoop: passionsspiele.at

Calvarieberg Erl

Kalvarienberg met uitzicht op Erl © Frits Roest

Tank voor of na de voorstelling spiritueel bij tijdens een wandeling over de calvarieberg in Erl. In samenwerking met kunstenaar Anton Christian uit Natters is een serpentineachtige kruisweg met moderne beschilderingen aangelegd, die eindigt bij drie grote kruizen op een heuvel, vanaf waar je een panoramablik hebt op het Passiespeelhuis  en Festspielhaus (Mühlgraben 56) in Erl,  het Inntal en de omringende bergwereld. Meer informatie: kufstein.com

Blaue Quelle Erl

Dit kleine, door bomen omringde meertje aan de voet van de Wilde Kaiser en nabij het gelijknamige restaurant in Erl kleurt onder invloed van de zonnestralen blauw, groen en turkoois: een fascinerend samenspel van kleuren. Twee banken en een houten ligstoel nodigen uit hier tot rust te komen. Uit een onderaardse bron, waarvan de oorsprong onontdekt is, stroomt gemiddeld 700 liter drinkwater per seconde. Je bereikt het meer vanaf de parkeerplaats van restaurant Blaue Quelle, waar pelgrims al eeuwenlang tijdens een bezoek aan de passiespelen van Erl graag gingen lunchen. Je eet hier uitstekende vers gevangen forel. Mühlgraben 54 in Erl, BlaueQuelle