Made in Austria: Grassmayr

Klokkengieters sinds 1599

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Grassmayr klokken klaar voor transport

Wie richtte Grassmayr op?

Christof Grassmayr

Bartlmä Grassmayr uit Habichen, een gehucht in het Tiroolse Ötztal. Zijn vader maakte gietijzeren kookpot-ketels. Bartlmä legt de gezellenproef af en gaat vervolgens – zoals toen gebruikelijk – voor zijn verdere opleiding op Wanderschaft. Bij de Akense klokkengieter Joan von Teer ontdekt hij zijn roeping: het maken van luidklokken voor kerken. Soli Deo Gloria (Alleen aan God de eer), schrijft hij in zijn Wanderbuch. Als hij in 1599 na acht jaar reizen naar huis terugkeert, giet hij zijn eerste klok. In 1836 verhuist de gieterij naar de huidige locatie in Innsbruck, waar Peter en Johannes Grassmayr het familiebedrijf in 14de generatie leiden. Hun vader Christof, nog niet toe aan zijn pensioen, leidt het museum in de ­historische werkplaats op het bedrijfsterrein.

Waarom blijft de klokkengieterij groeien?

In Oostenrijk en heel Midden- en Noord-Europa hangen kerktorens al vol klokken. Toch groeit Grassmayr. ‘Dankzij veel geluk en Gods zegen’, aldus vader Christof. Of iets meer prozaïsch: ‘We maken nu veel klokken voor Zuid-Amerikaanse of Aziatische landen – waar religie nog wel een grote rol speelt – en we leveren aan regio’s waar God eigenlijk was afgeschaft, zoals de voormalige DDR, Rusland, Polen, Oekraïne en Tsjechië. Wat dat betreft hebben we veel te denken aan Václav Havel, want mede door hem kwam het communisme ten val.’Hij is dan ook trots op de klok die Grassmayr in 2011 mocht gieten voor de St. Gallus-kerk in de Praagse binnenstad, ter herinnering aan de in 2006 overleden Tsjechische dissident en latere president.

Klankschalen

Grassmayr groeit ook omdat het tegenwoordig muziekinstrumenten maakt. Carillons zaten altijd al in de portefeuille, maar Peter en Johannes wisten daarnaast Tibetaanse klankschalen verder te ontwikkelen tot orkest­instrumenten die hun weg vinden naar beroemde operahuizen en concertzalen.

’s Werelds grootste en zwaarste kerkklok ooit (25.190 kilo, 3,13 meter hoog) maakte Grassmayr voor de in 2018 geopende Roemeens-orthodoxe kathedraal in Boekarest. De 30.000 kilo brons die ervoor moesten worden gesmolten, pasten niet in een keer in de smeltoven van de moderne gieterij. Daarom werd ook de historische, hout gestookte oven in het huidige museum weer verhit. Het moment dat drie ton vloeibaar brons met een temperatuur van 1100 graden in de gietvorm voor de klok werden gegoten, noemt Christof een ‘zenuw­slopend inferno’. ‘Het is niet ongevaarlijk en je kunt niet oefenen.’

Wat komt er zoal bij kijken?

Gietvormen

Klokkengieten kent heel veel stappen. In het Glockenmuseum wordt het allemaal prima uitgelegd. Helemaal illustratief is een film waarin het productieproces van de grote Roemeense klok versneld wordt afgespeeld. In elk geval komt er een met leem bedekte gietvorm aan te pas die bestaat uit een binnenmal (de kern) en een buitenmal (de mantel) en decoraties als teksten, heiligenportretten en symbolen. Alleen al voor het ontwerpen en in was en gips voor-vormen van die decoraties heeft Grassmayr drie beeldhouwers in dienst, naast klokkengieters, musici, timmerlui, lassers en metselaars: zo’n veertig medewerkers in totaal. Is een klok eenmaal gegoten, dan moet ze afhankelijk van de grootte een dag tot enkele weken afkoelen. Daarna wordt ze uit de gietvorm geklopt, schoongeborsteld en gezandstraald. Dan volgt de ultieme test door experts van de opdrachtgever. Zij controleren onder meer of alle decoraties kloppen en of de klok de juiste toon aanslaat.

Wanneer is een klok goed gestemd?

Wasmodellering

Luidklokken kunnen (in tegenstelling tot carillonklokken) achteraf niet meer worden gestemd. Ze moeten dus al op een gewenste toonhoogte worden gegoten. Dat is precisiewerk. Voor kerkklokken worden dezelfde noten gebruikt als voor elk ander muziekinstrument, maar een halve toonafstand (bijvoorbeeld tussen C en Cis) wordt nog eens in honderd tonen opgesplitst. Christof Grassmayr: ‘Een nieuwe klok in een bestaand ensemble moet dus tot op een honderdste van een halve toon passen. Dan ga je met een verstelbare stemvork naar de betreffende kerk en test je net zo lang tot je weet wat er hangt en wat er dus bij moet komen.’
Om de juiste toonstructuur (de verhouding tussen onder- en boventonen) te treffen, moeten doorsnee, hoogte en wanddikte van de klok op een tamelijk complexe manier worden berekend. Tegenwoordig kan dat gelukkig met de computer, want ‘als de toon niet klopt, is alle werk voor niets geweest en kunnen we de klok weer uit elkaar slaan en omsmelten. Gelukkig gebeurt dat niet vaak, anders zouden we niet meer bestaan.’

Waar beleef je het?

Klokkengieterij in Innsbruck

De klokken van Grassmayr klinken overal ter wereld. De beroemdste is wellicht die op de berg Sinai, op de plek waar Mozes volgens de overlevering de tien geboden kreeg van God. Zowel historische als nieuwe klokken zijn te zien in het Grassmayr Glockenmuseum: een combinatie van klokkengieterij, tentoonstelling over geschiedenis en productie van klokkengieten, een klankruimte en een verkoopruimte met onder andere klankschalen en souvenirs.

Klokkengieterij en Glockenmuseum: Leopoldstraße 53 in Innsbruck, grassmayr.at