Waldheimat

Het vergeten land

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Het vergeten land

‘Het vergeten land’: zo noemde de Oostenrijkse auteur Peter Rosegger (1843-1918) het berglandschap van zijn Waldheimat in Stiermarken. De landstreek aan de oostrand van de Alpenboog – veel bossen, almen, beken en een handvol dorpen – ligt net buiten de hectiek van de grote verkeersroutes en is ook nu nog ‘vergeten’ door het massatoerisme. Dankzij tal van gemakkelijke tot middelzware wandelroutes én een uitgebreid culinair en cultureel aanbod is het een ideaal vakantiegebied voor gezinnen en comfortwandelaars.

Peter Rosegger

De naam ‘Waldheimat’ is onafscheidelijk verbonden met die van Rosegger. De streek is vernoemd naar zijn in 1877 verschenen boek Waldheimat, een bundel met kind- en jeugdherinneringen. Het boek werd een bestseller, de naam ‘Waldheimat’ begon zelfs op landkaarten te verschijnen en groeide zo van een literair begrip uit tot een regionale aanduiding.

Das Alpl

Het hart van de Waldheimat is het Alpl – het almengebied waar Rosegger als oudste van zeven kinderen opgroeide in een gezin van bergboeren. Hier kun je de ‘Rosegger Almrunde’ lopen, een circa drie uur durende rondwandeling in de voetsporen van de auteur. Vertrekpunt is de parkeerplaats bij de Waldschule (Alpl 2 in Krieglach) uit 1902 – de voormalige school voor kinderen van bergboeren.

In Roseggers tijd was er nog geen school op het Alpl. Kinderen golden als goedkope arbeidskrachten voor wie een opleiding zinloos was. De dichtstbijzijnde school was bovendien onbereikbaar ver. Rosegger had het geluk dat zijn moeder gedrukte letters kon lezen en dat doorgaf aan haar leergierige zoon. Schrijven leerde hij van de reizende leraar Michael Patterer, die zes jaar lang op het Alpl woonde en er kinderen sporadisch onderwees in ruil voor kost en inwoning.

Zijn leven lang bleef Rosegger dankbaar voor deze kans. Toen de Alpl-boeren in 1901 naar hem toe kwamen met het verzoek hen eindelijk aan een school te helpen, organiseerde hij een internationale lezingencyclus om fondsen te werven en zocht hij sponsoren. Zo wist hij voldoende geld bij elkaar te krijgen.

De Waldschule was tot het schooljaar 1974/75 in gebruik en is nu een museum. Je kunt er het voormalige leslokaal bezichtigen en ook de kamers die Rosegger voor zichzelf liet inrichten. Hij overnachtte er geregeld als hij in afzondering aan zijn boeken wilde werken. In het nabijgelegen Krieglach – waar hij in 1877 een landhuis had laten bouwen – was hij zo bekend dat hij vaak zonder op of om te kijken over straat liep, uit vrees aangesproken te worden.

Auf Stör

Uitzicht bij het geboortehuis van Peter Rosegger

Vanaf de Waldschule voert de Rosegger Almrunde ons over een breed bospad naar het geboortehuis van de auteur: de afgelegen Kluppeneggerhof op 1.155 meter hoogte. Woonhuis, stallen, waterputten en Feldkasten voor de opslag van graan, zaadgoed en levensmiddelen zien er nog net zo uit als ten tijde van de bouw in 1744. Vanaf het erf kijk je uit op bossen en weiden met grazende paarden.

Op deze mooie nazomerdag is het hier bijna onwerkelijk idyllisch. Dat het leven er snoeihard was, weten we uit Geschichten vom Waldbauernbub, waarin Rosegger het karige leven van zijn kindertijd beschrijft. Boeren die zich geen grondstuk in het dal konden veroorloven, pachtten noodgedwongen percelen in bergachtig gebied. ’s Winters waren ze hier van de buitenwereld afgesloten. ’s Zomers ploeterden ze op de lastig te bewerkten rotsgrond. Op zo’n bergboerderij woonden de boer en zijn gezin samen met knechten en maagden. In Roseggers tijd waren er zestien monden te voeden. Geld werd verdiend met het bewerken van vlas tot linnen en met het fokken van ossen die als trekdieren werden verkocht.

Geboortehuis Peter Rosegger

Als oudste zoon was Rosegger voorbestemd de boerderij over te nemen, maar hij was een ziekelijk kind en bleek volstrekt ongeschikt voor het boerenwerk. Daarom stuurden zijn ouders hem in de leer bij een kleermaker. Vier jaar ging hij Auf Stör met zijn leermeester Ignaz Orthofer, wat erop neerkwam dat het duo van boerderij naar boerderij trok en daar tegen kost en inwoning net zo lang bleef als er kleding te maken of herstellen was. Al met al woonde Rosegger in die jaren op 67 verschillende boerderijen. Daar waar het eten goed was en de mensen vriendelijk, treuzelden ze. Waar het hen niet beviel, haastten ze zich om weer weg te komen. Een voor ons nu onvoorstelbaar leven.

Failliete boeren

Bezoekerscentrum (boven) en schuur bij het geboortehuis

Ook Roseggers geboortehuis is nu een museum. Op mooie dagen komen er honderden bezoekers. Het Jausenstation bij de boerderij is een idyllische plek om tijdens wandelingen in het gebied te pauzeren, maar velen komen hier ook op ‘bedevaart’. Roseggers betekenis voor Oostenrijk is vergelijkbaar met die van Multatuli voor Nederland. Zijn verhalen en sociaalkritische essays maakten mensen bewust van het schrijnende contrast tussen het leven van de boerenbevolking en de opkomende arbeidersklasse enerzijds en dat van de adel, clerus en rijke industriëlen anderzijds. De ‘pelgrims’ willen zien waar hun held zijn jeugd heeft doorgebracht, maar de rondgang door de voormalige boerderijgebouwen geeft iedere toerist een boeiende blik in het leven hier in vorige eeuwen.

De wandeling van de Waldschule naar Roseggers geboortehuis voert ook langs Gasthof Schlagobersbauer, indertijd een van de boerderijen waar Rosegger als leerling-kleermaker een tijdlang woonde. Gastheer Thomas Leitner blijkt een van de laatste drie leerlingen van de Waldschule. Toen dankzij een busverbinding steeds meer kinderen naar school in Krieglach gingen, moest de Waldschule na het schooljaar 1974/75 sluiten. Leitner: ‘Voor mij was dat een grote schok. Van drie naar 36 leerlingen en van een leraar die je vriend was naar een strenge meester waar je geen band mee had.’

Waldschule – Klaslokaal

Van de oorspronkelijke 36 boerderijen op het Alpl is er nog één over: de Schiedhofer uit 1841. Eigenaar en bospedagoog Peter Rossegger: ‘In het revolutiejaar 1848 voerde de overheid de zogeheten Drittelregelung in, die erop neerkwam dat boeren de grond die ze tot dan toe gepacht hadden voor een derde van de waarde konden kopen van de grootgrondbezitters. Boeren zouden daarmee voor het eerst eigendom hebben, dus het leek een mooie regeling, maar in de praktijk moesten ze zich in de schulden steken. De aflossing was al een probleem voor veel boeren. Het staartje van de Kleine IJstijd zorgde bovendien jaren achter elkaar voor mislukte oogsten. Veel boeren gingen uiteindelijk failliet. Mijn overgrootvader kocht deze boerderij in 1899 van bijna failliete boeren, vlak voordat ze op een veilig gedwongen verkocht zou worden.’ Ook Roseggers ouders moesten in 1868 verkopen aan een rijke industrieel die de boerderij opnam in zijn jachtgebied. Ze woonden tot hun dood op de boerderij van een van Roseggers broers.

Semmeringbahn

Semmeringbahn © Wikimedia Commons

Dát Rosegger van eenvoudige ‘Waldbauernbub’ uitgroeide tot een beroemd volksschrijver, dichter en journalist lijkt bijna een wonder. Toen bekend werd dat de leerling-kleermaker goed kon lezen en schrijven, begonnen mensen naar hem toe te komen om brieven te dicteren of te laten voorlezen. Zelf schreef hij al vanaf zijn tiende verhaaltjes. Op aandringen van een kennis stuurde hij op z’n 21ste zijn ‘verzamelde werk’ naar de krant Tagespost in Graz. Hoofdredacteur Adalbert Svoboda zag meteen zijn talent, haalde hem naar Graz, zorgde alsnog voor een opleiding en introduceerde hem in de betere kringen. De rest is geschiedenis. Nog geen jaar later was de immens productieve Rosegger al een begrip en vanaf zijn 30ste kon hij uitstekend leven van zijn schrijverij. Zijn boeken, in 26 talen inclusief Nederlands verschenen, bereikten miljoenenoplagen. In 1913 gold hij zelfs als favoriet voor de Nobelprijs voor literatuur, maar kreeg deze door de politieke verhoudingen uit die tijd niet.

Uitzicht op Mürzzuschlag

Wat hielp bij de verspreiding van Roseggers werk was de aanleg van de Semmeringbahn van Gloggnitz over de Semmeringpas naar Mürzzuschlag – een industriestadje aan de rand van de Waldheimat. Hoewel de auteur in Waldbauernbub zijn eerste ritje met de stoomtrein nog beschrijft als ‘duivelswerk’, was hij in werkelijkheid een gepassioneerd treinreiziger die door Midden-Europa spoorde om lezingen te geven. Dankzij een gratis abonnement van de Südbahn kon hij per eerste klas door heel Oostenrijk, Slovenië en Italië reizen. Daar maakte hij intensief gebruik van. Andersom vormden zijn reisverslagen de ideale reclame voor het nieuwe vervoermiddel.

Ontmoeting met Brahms

Johannes Brahms Büste in Krieglach

De Semmeringbahn zorgde in de tweede helft van de 19e eeuw ook voor een kleine toeristische boom in de regio. Met name inwoners van Wenen kwamen af op de gezonde, frisse berglucht op ‘slechts’ drie uur sporen van huis. Een van hen was de componist Johannes Brahms, die twee zomers lang (1884 en 1885) een woning huurde in Mürzzuschlag én er onder meer zijn Vierde Symfonie componeerde.

Brahms maakte geregeld lange wandelingen in de omgeving. Wie wil, kan het hem nadoen. Tegenwoordig voert een 4,5 kilometer lange Brahms-weg langs plekken waar de componist graag kwam. Onderweg kom je langs 21 stations (herkenbaar aan de bordjes in de vorm van een rode egel) met informatie over zijn verblijf hier. De rondweg begint bij de woning die Brahms huurde : het huidige Brahmsmuseum in Mürzzuschlag. Ongeveer halverwege kom je langs Gasthaus Steinbauer, waar Brahms ooit op een bruiloft danste en waar nu een ‘Brahmsjause’ op de kaart staat. Ook dit huis blijkt overigens verbonden met Peter Rosegger, als een van de plekken waar hij als leerling-kleermaker een tijd doorbracht.

Het is onzeker of Brahms en Rosegger elkaar ooit ontmoet hebben. Vast staat dat Brahms op een warme augustusdag de twaalf kilometer lange weg van Mürzzuschlag naar Krieglach te voet aflegde om de door hem bewonderde schrijver te ontmoeten. Zelf schrijft Rosegger (die in zijn verhalen niet altijd waarheidsgetrouw was) dat hij een vreemdeling op bezoek kreeg met wie hij wat beleefdheden uitwisselde, maar dat de componist zich niet voorstelde en dat hij hem niet herkende omdat hij in gedachten nog bij de roman was waaraan hij werkte. Volgens Ronald Fuchs, oprichter en directeur van het Brahmsmuseum, is het waarschijnlijker dat de componist nooit tot Rosegger is doorgedrongen omdat het dienstmeisje de schrijver niet wilde storen. Hoe dan ook vertrok Brahms beledigd, met achterlating van zijn visitekaartje. Toen het kwartje viel was Rosegger te beschaamd om de componist na te lopen. Een paar dagen later zocht hij hem alsnog in diens woning op, maar Brahms was al vertrokken. Ze hebben elkaar nooit (meer) gezien.

Zwarte vlaggen

Villa van Peter Rosegger in Krieglach

Rosegger bleef zijn leven verknocht aan de natuur in ‘zijn’ Waldheimat. Hij had een stadsvilla in Graz, maar bracht alle zomers met zijn gezin (hij was twee keer getrouwd en had vijf kinderen) door in het landhuis in Krieglach en ondernam dan lange voettochten. ‘Als ik door het gebied van mijn jeugd loop, kan ik helemaal mezelf zijn’, schrijft hij. ‘Dan voel ik een eindeloze eenheid tussen mij en de bergen, almen, bossen en beken om me heen.’

Dat hij zijn wortels nooit vergat, blijkt ook uit het feit dat hij behalve de Waldschule ook de evangelische kerk van Mürzzuschlag liet bouwen – ook al was hij zelf katholiek. Ondanks zijn beroemdheid is er geen enkel interview met hem opgetekend. Weliswaar schreef hij veel over zichzelf en zijn leven, maar hij had een levendige fantasie en schroomde het overdrijven niet. Tijdgenoten omschrijven zijn karakter als ‘nors’ en ‘stug’, vertelt Eva Kirchsteiger van de Roseggerbund, ‘maar dat komt waarschijnlijk vooral omdat hij het zo vervelend vond herkend en aangesproken te worden. Tijdens zijn reizen stapte hij juist wel op alles en iedereen af om een praatje te maken. Zo “verzamelde” hij ook het materiaal voor zijn verhalen. Hij moet naast lastig wel degelijk ook sympathiek en charismatisch zijn geweest, anders was hij nooit door zo veel mensen in zijn leven geholpen.’

Sterbezimmer © Steiermark Tourismus, Foto Harry Schiffer

Toen Rosegger op 26 juni 1918 stierf in zijn huis in Krieglach, werden de straten van het plaatsje ‘behangen’ met zwarte vlaggen. Op het plaatselijke kerkhof ligt hij in een eenvoudig graf met houten kruis. ‘Ein einfaches Grab wie jeder Alpler Bauer’, zoals hij zelf had gewenst.

Herdenking

Rosegger is in zijn Waldheimat niet vergeten. Elk jaar vindt in de Adventtijd de zogeheten Christtagsfreudewanderung plaats, een fakkeloptocht van zo’n honderdvijftig kinderen en hun begeleiders van Roseggers geboortehuis op het Alpl naar de Roseggerbron in Langenwang. Het is de tocht die Rosegger beschrijft in zijn verhaal ‘Als ich Christtagsfreude holen ging’, over hoe hij als twaalfjarig jochie op de ochtend van 24 december door zijn vader naar Langenwang werd gestuurd om levensmiddelen als meel, zout en schmalz te kopen (Christtagsfreude dus). Nu worden de kinderen met de bus naar de Waldschule gebracht, lopen ze een dik half uur naar het geboortehuis en dan helemaal naar beneden. Peter Rosegger moest uiteraard te voet heen en terug, maar had het er dankzij de voorpret van het kerstfeest graag voor over.