Graz

Oude stad met jong hart

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Kunsthauscafé

Graz heeft een hoop geschiedenis. Zoals het grootste en best bewaarde middeleeuwse stadscentrum van Midden-Europa, beschermd als UNESCO-werelderfgoed. Of het Landeszeughaus uit de 17e eeuw, met de grootste historische wapenkamer ter wereld. Niet te vergeten ook de 13e-eeuwse klokkentoren op de Schlossberg, hét symbool van de stad.

Maar Graz laat zich door zo veel historie niet verstikken. De tweede stad van Oostenrijk vertoont aangenaam trendy trekken. Dat begint al in de stationshal, waar een deel van de wanden en het plafond zijn bekleed met een kunstvezel bedrukt met geometrische figuren in rood-wit-grijs. Peter Kogler maakte het in 2003, toen Graz culturele hoofdstad van Europa was. Het was bedoeld voor één jaar, maar de reacties uit de bevolking waren zo positief dat het werk daarna gewoon bleef hangen.

Murinsel

Eenzelfde ‘lot’ trof de Murinsel, een zwemmend platform in de rivier die de stad doorkruist, in de vorm van opengeklapte mosselschelpen van glas en staal. Ook dit vijftig meter lange en twintig meter brede eiland zou na 2003 worden afgebroken, maar de bevolking beviel het ontwerp van de Amerikaan Vito Acconci. Bovendien – nog een groot pluspunt – verbindt het eiland via loopbruggen de zuid- en noordoever van Mur met elkaar. Na jarenlange discussies heeft de gemeente uiteindelijk besloten dat de Murinsel inclusief met café, theater en kinderspeelplaats definitief mag blijven.

Steirischer Herbst

Het uitroepen van Graz tot culturele hoofdstad in 2003 heeft dus zeker bijgedragen aan de verjongingskuur van de oude stad. Behalve genoemde gebouwen verrezen in dat kader ook architectonische parels als het kindermuseum, het literatuurhuis en het beursgebouw Stadthalle. Een tweede katalysator is de Steirischer Herbst, het multidisciplinaire festival voor eigentijdse kunst dat sinds 1968 ieder najaar in Graz plaatsvindt. In 1992 bijvoorbeeld ontwierp Hartmut Skerbisch voor dit festival het monumentale standbeeld Lichtzwaard, een stalen constructie in de vorm van het Amerikaanse vrijheidsbeeld, met exact dezelfde afmetingen. Wel is de fakkel vervangen door een zwaard – als symbool voor de strijd voor mensenrechten. Ook dit kunstwerk is een blijvertje geworden en staat tegenwoordig pal naast het neobarokke operahuis aan de Franz-Graf-Allee.

Let trouwens ook op het straatmeubilair. Verspreid over de stad liggen onder meer zeventien groene zitmeubels van circa twee meter breed in de vorm van letters. Samen vormen ze de tekst ‘Graz ist ein hotspot’ – waarmee ontwerper Johanna Prechtl de sfeer in de stad treffend samenvat.

Friendly Alian

Linksboven het Kunsthaus, rechtsonder de Murinsel

Een van meest oogstrelende gebouwen in Graz is het Kunsthaus op de rechter Muroever (Lendkai 1), in dat deel van de stad waar vroeger vooral arbeiders (en later migranten) woonden en prostituées werkten. Architecten Peter Cook en Colin Fournier kregen de opdracht om voor deze ‘vergeten’ wijk een expositieruimte voor eigentijdse kunst te ontwerpen. Ze hadden één beperking: het pand moest aansluiten bij de gevel van het Eiserne Haus, een monumentale serre-achtige constructie van glas en staal uit 1847. Het resultaat is weliswaar ook een constructie van glas (de buitenkant) en staal (het skelet waarop het glas is bevestigd), maar verder een volkomen uniek gebouw. Zelf spreken de architecten van de ‘Friendly Alien’. In de volksmond kreeg het Kunsthaus vanwege de uiterlijke gelijkenis bijnamen als de ‘blauwe blaas’, de ‘bubbel’, het ‘ruimteschip’ of de ‘slak’ of ‘rups’.

Nostrils (dakramen) in het Kunsthaus

De ramen die als toeters uit het dak omhoog steken, worden ‘nostils’ (neusgaten) genoemd. Vanuit een van die ramen kijk je precies uit op de klokkentoren van de Schlossberg – als in een schilderijlijst. Geen toeval uiteraard, maar een bewuste keuze om oud en nieuw te verbinden. Als je tijdens je bezoek geluk hebt, staat op de tweede verdieping de deur naar het dak open. Vanaf een klein platform hier zie je niet alleen hoe sterk het Kunsthaus zich door vorm en materiaalgebruik onderscheidt van het rode daklandschap er omheen, je ziet ook hoe het zich op sommige plekken als een rups tussen de omliggende daken wurmt, inderdaad alsof er een buitenaards wezen is geland. Het contrast is ongelooflijk spannend, maar verstoort de harmonie vreemd genoeg niet. Let op: om met de omgeving te ‘communiceren’ klinkt er vlak voor elk heel uur uit verborgen speakers een diepe bromtoon. ’s Avonds is de gevel fraai verlicht. In de ‘buik’ van de Friendly Alien is het goed toeven in het grootstedelijke het Kunsthauscafé (ingang Südtiroler Platz 2), waar ontbijtjes namen hebben als Guggenheim en Pablo Picasso.

Landeszeughaus

Ingang Landeszeughaus

Het is deze geslaagde symbiose tussen oud en nieuw die Graz overal met succes opzoekt. Het Landeszeughaus, tussen 1642 en 1647 gebouwd, is nu ’s werelds grootste historische wapenarsenaal met 32.000 geweren, harnassen, steekwapens en meer. Sinds 2015 deelt het de entree (Herrengasse 16) met het toerismebureau. De vrijstaande meubels hier hebben de vorm van opengewerkte rotsblokken – een ‘eerbetoon’ aan de zogeheten Murnockerl – door het water van de Mur gladgestreken rotsen. Net als in het echt hebben de ‘rotsen’ verschillende vormen en formaten. De moderne meubels vormen hier een spannend samenspel met het historische kruisgewelf waarin de entree is ondergebracht.

Synagoge

Respect voor de geschiedenis was ook uitgangspunt voor de nieuwbouw (2000) van de synagoge (David-Herzog-Platz 1), naar een ontwerp van Jörg en Ingrid Mayr. De nieuwbouw staat op de plek waar de nazi’s tijdens de Reichskristallnacht in 1938 de oude synagoge afbrandden. Met stenen uit die synagoge (teruggevonden in een parkeergarage) werd een lage buitenmuur opgetrokken. Binnen die omheining is op enige afstand de moderne nieuwbouw geplaatst, een kubus met een blauwglazen koepel waarin met zandstraaltechniek joodse gebeden staan afgedrukt.

Joanneum

Een van de meest historische panden in Graz is het in 1811 door aartshertog Johann opgerichte Universalmuseum Joanneum, het oudste openbaar toegankelijke museum van Oostenrijk. Inmiddels heeft het museum dertien vestigingen in heel Stiermarken, maar de hoofdvestiging is het zogeheten Joanneumsviertel met onder meer de Neue Galerie: museum voor kunst vanaf de 19e eeuw. De prijsvraag voor renovatie en bouw van een nieuw bezoekerscentrum voor deze Neue Galerie werd gewonnen door architectenbureau Szyszkowitz + Kowalski. Zij kozen voor uitbreiding met twee ondergrondse etages, die vanaf een nieuw gecreëerd plein toegankelijk zijn via een glazen, kegelvormige buis. In totaal vijf van die buizen in het plafond (in feite het bovenliggende plein) zorgen voor daglicht én bieden permanent zicht op de historische gevels – die vanuit dit nieuwe perspectief niets aan waarde hebben ingeboet.

Panorama-warenhuis

Dakterras warenhuis Freiblick

Ondanks alle historische en vernieuwende architectuur werkt Graz nergens museaal. De stad leeft en vibreert: dankzij de vele culturele evenementen, de creatieve scene, het culinaire aanbod (van hip café tot sterrenrestaurant), het vele groen en het zuidelijke, warme karakter van de mensen. Kunst en design zijn aanwezig, maar onnadrukkelijk en als vanzelfsprekend. Vaak besef je niet hoe nieuw, recent of bijzonder iets is. Neem warenhuis Kastner & Öhler – zeg maar de Bijenkorf of het Lafayette van Oostenrijk. De warenhuisketen met hoofdvestiging in Graz (Sackstrasse 7-13) werd in 1873 opgericht door Carl Kastner en Herman Öhler en is nog steeds in familiehanden. De oorspronkelijke schoonheid de Grazer vestiging met open ruimtes, pilaren en jugendstil-stucwerk was tijdens tal van verbouwingen achter extra wanden en tussenverdiepingen verdwenen. Bij de meest recente verbouwing is het imposante interieur weer in de oorspronkelijke staat teruggebracht. Tegelijk werd er een nieuwe verdieping op het pand gezet, met daarin lounge-café Freiblick. Vanaf het bijbehorende dakterras met skywalk heb je een fantastisch uitzicht over de binnenstad.

Schlossberg

Schlossberg

Iedere toerist in Graz brengt een bezoek aan de Schlossberg (het hoogste punt in de stad op 474 meter hoogte) met z’n klokkentoren uit 1560. Let op de uurwijzers van de klok: die zijn dan de minutenwijzers. De klokkentoren zelf is omgeven door een park en bezienswaardigheden als een bastei, een Chinees paviljoen en een kapel. Een schaalmodel van vroegere militaire vesting op de Schlossberg (in 1809 op bevel van Napoleon gesloopt) is te zien in het Grazer Museum aan de voet van de berg (Sackstrasse 18). Vanuit de stad kun je op drie manieren naar de Schlossberg: via een zigzag-trap met 260 treden, een kabelbaan of een ultramoderne glazen cabinelift – aangelegd in mijngangen die tijdens de oorlog als schuilkelder dienden. Direct naast de lift op de Schlossberg vind je Aiola Upstairs, een design-café-restaurant met glazen wanden die per knopdruk in de grond verzonken kunnen worden zodat er één groot terras ontstaat. Het is de perfecte locatie voor ontbijt, lunch of diner (met bijbehorende zonsondergang) vanwege het weidse uitzicht over de stad.

Hoofdstad van de smaak

Nog een reden om Graz te bezoeken: het is Oostenrijks officiële GenussHauptstadt, een titel voor goed gastheerschap en een keuken waarin vooral regionale producten worden gebruikt. Projectleider Waltraud Hutter, zelf jarenlang actief in de horeca, besloot Graz in 2007 voor de titel voor te dragen. ‘In die tijd was alles wat van ver kwam goed, terwijl we hier om de hoek zulke fantastische producten hebben.’

Openluchtdiner op de Hauptplatz © Graz Tourismus

Al bleek al dat de twaalf koks waarmee ze begon meer producten nodig hadden dan de boeren uit Stiermarken konden leveren. En dus gingen die koks zelf op zoek naar nieuwe leveranciers van bijvoorbeeld hoogwaardige vruchtensappen, groenten en vlees. Tegenwoordig zijn er negenentwintig restaurants aangesloten bij GenussHauptstadt Graz en verdedigt de stad haar titel elke twee jaar weer met succes. Met initiatieven als kinderkookcursussen, proeverijen en culinaire stadswandelingen probeert Hutter de betrokkenheid van bevolking en toeristen te vergroten. Jaarlijks hoogtepunt is ‘Die Nacht der Langen Tafel’, waarbij de Genusshauptstadt-koks hun restaurants sluiten en met elkaar een vijfgangenmenu koken voor 720 gasten. Het wordt geserveerd in de openlucht, op de Hauptplatz en in de omliggende straten. Terwijl de zon ondergaat en muziek weerklinkt, nemen de gasten plaats aan barok gedekte, sfeervol verlichte tafels. Het evenement is altijd vrijwel meteen uitverkocht zodra de (internet)inschrijving medio november van start gaat. Hutter: ‘Mijn grootste angst is elk jaar dat het gaat regenen, want dan kan het niet doorgaan. Maar tot nu toe is dat nog nooit gebeurd.’

Graz verdient de titel niet voor niets. Je kunt er prima eten, bijvoorbeeld op een van de vele terrasjes op Schlossbergplatz, Färberplatz en Mehlplatz. Een van de mooiste adressen is de Landhauskeller (Schmiedgasse 9). Deze bar en restaurant zijn gevestigd in een 450 jaar oud renaissance-pand met mooie binnenhof, van binnen modern, enigszins orientaals aangekleed door de huidige eigenaren. Van vroeg tot laat kun je hier terecht voor lekker eten, hapjes, cocktails en een prima sfeer.

Hip shoppen en slapen

MuR Modernes & Raritäten

Omdat Graz jong van hart wil blijven, solliciteerde de stad in 2011 met succes naar het lidmaatschap van UNESCO City of Design, een netwerk van ruim honderd steden die de creatieve industrie actief willen stimuleren. In Graz is die creatieve impuls overal tastbaar. Dankzij de vele opleidingen wonen er zo’n 60.000 studenten op 300.000 inwoners. In de straten en stegen struikel je over hippe kappers, boetiekjes en ateliers. Kijk bijvoorbeeld eens binnen bij MuR Modernes & Raritäten (Enge Gasse 3), een eldorado voor liefhebbers van mooi design uit met name de 20ste eeuw . Ook het duurzame modelabel Zerum (Mariahilferstraße 13/2) en de duurzame cadeau- en souvenierwinkel Kwirl Design (Mariahilferstrasse 11) zijn een bezoek waard. Tag.werk (Mariahilferstrasse 13) maakt tassen uit gerecycled materiaal en is tegelijk een werkervaringsproject voor jongeren. In mei vindt in het centrum van Graz onder de noemer designmonat een jaarlijks festival plaats rondom design, met tal van exposities, rondleidingen en shows.

Uiteraard vind je in Graz dus ook designhotels. Het Augarten Art Hotel aan de rand van de binnenstad (Schönaugasse 53) is opgetrokken uit chroom, glas en marmer. In kamers, het trappenhuis en de lobby hangen ruim tweehonderd moderne schilderijen en sculpturen van hoog niveau. Het hotel is eigendom van Helmut Marko, voormalig Formule 1-coureur.

Hip is ook Daniel (Europaplatz 1), in een kubusvormig gebouw bij het station, dus wel iets verder weg van de historische binnenstad, met op de begane grond een espressobar. Het mooiste overnacht je hier op het dak in de suite LoftCube in de vorm van een glazen kubus.