Wijnreportage Südsteirische Weinstraße

Oostenrijks oudste wijnroute

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Terras van wijngoed Kögl

Als je op zoek bent naar wijn, kun je eigenlijk niet verdwalen in het zuidelijke puntje van Stiermarken. Zelfs als je van de gebaande paden afwijkt, stuit je overal langs de Südsteirische Weinstraße op een wijngoed, in het ideale geval met Buschenschank (wijnlokaal). De weg is hier het doel.

Klapotetz van wijngoed Maitz

Het grootste wijnbouwgebied van Stiermarken staat bekend om de goede witte wijnen die er geproduceerd worden, zoals Welschriesling, Sauvignon Blanc, Muskateller en Chardonnay (hier Morillon genoemd). Het landschap wordt wel vergeleken met Toscane of Piemonte: een glooiende zee van heuvels bedekt met afwisselend bossen en wijngaarden, met daartussen geïsoleerde boerderijen. In de wijngaarden klappert overal de Klapotetz: een houten windrad dat bij het draaien een geklepper produceert . Oorspronkelijk bedoeld om vogels van de druiven weg te houden, is de Klapotetz inmiddels uitgegroeid tot hét symbool van de wijnbouwtraditie in Stiermarken. Op 25 juli (naamdag Sint-Jacob) plaatsen alle wijnboeren hun Klapotetz in de velden om hem pas na de laatste oogst op 11 november (naamdag Sint-Martinus) weer naar binnen te halen. Er is zelfs een jaarlijkse Klapotetz-verkiezing waarbij de mooiste, gekste of grootste wint.

Holländer tussen Steirer

Omgeving van wijngoed Goedmakers

In totaal omvat de Südsteirische Weinstraße een weid vertakt netwerk van ruim vijfentwintig kilometer. De Nederlanders Ton en Monique Goedmakers werden verliefd op het gebied tijdens een wijnreis naar Gamlitz. Inmiddels hebben ze er hun eigen wijngoed. Ton Goedmakers: ‘We maakten die reis samen met Uli Kaltenböck en zijn vrouw. We hadden hem leren kennen als sommelier in het hotel in Lech am Arlberg waar we vaak logeerden en waren bevriend geraakt. In Gamlitz zei ik voor de grap tegen hem: ‘Als jij met pensioen gaat, koop ik hier een wijngoed dat je dan voor mij gaat beheren.’

Rechts: Ton en Monique Goedmakers. Links: Uli en Herta Kaltenböck.

In 2008 viel alles op z’n plaats. Kaltenböck ging met pensioen en in Gamlitz werd een wijngoed te koop aangeboden. Goedmakers: ‘Toen Uli belde dat hij de ideale locatie had gevonden, heb ik eerst een aantal maanden geaarzeld. Uiteindelijk ben ik er in een weekend naartoe gereden en zat ik op maandag bij de notaris om de overdrachtspapieren te tekenen.’

Toen Goedmakers zijn wijngoed kocht, was hij nog bestuursvoorzitter van familiebedrijf Vebego International, een conglomeraat van zo’n honderd bedrijven op het gebied van schoonmaak, facilitaire dienstverlening en personeelsdiensten. Inmiddels heeft hij een stapje teruggedaan, maar is hij nog steeds lid van de Raad van Commissarissen. Hoewel wijn maken ‘een hobby’ is, liggen de ambities hoog. Goedmakers: ‘Ik wil onderscheidende, kwalitatief hoogwaardige wijnen maken. We specialiseren ons in Burgunder – omdat we daar zelf grote fans van zijn – en we maken een aantal rode wijnen, wat in deze regio minder gebruikelijk is. Over vijf jaar willen we bovendien bio-organisch gecertificeerd zijn, want de natuur is hier te mooi om er slecht mee om te gaan. De eerste jaren hebben we vooral nieuwe druiven geplant en in 2011 haalden we onze eerste oogst binnen.’

Omdat hij en Uli Kaltenböck veel van wijn maar niets van wijnbouw wisten, nam hij een parttime keldermeester in dienst en huurde hij een ervaren oenoloog in om hen alles te leren over bijvoorbeeld het telen van druiven en de vinificatie, het proces van het maken van  wijn. ‘We zitten nog volop in de experimenteerfase, maar van mensen in de regio horen we dat sommige van onze wijnen al behoorlijk hoog in het segment zitten.’

Uitzicht vanaf het terras

Wat drijft een ondernemer uit Nederland – woonachtig in België – ertoe een wijngoed in Oostenrijk te kopen? Goedmakers: ‘Het landschap hier ervaar ik als balsem voor de ziel. Daarom hang ik ook geen netten rondom de rijpe druiventrossen als bescherming tegen vogels. Dat vind ik lelijk. Toch gaat het me naast de rust en de natuur zeker ook om het risico dat bij het verbouwen van druiven hoort. Monique en ik zijn altijd hier als er geoogst moet worden. Door de afhankelijkheid van het weer beslis je dan op het laatst of je plukt of niet en of je tot diep in de nacht doorwerkt omdat er regen wordt verwacht. Dat proces vind ik spannend. Net als de vraag hoe de wijnen uitpakken. Economisch moet het haalbaar zijn, maar ik ben al tevreden als ik de kosten eruit haal. Ik hoef er niet aan te verdienen.’

Wijngoed Goedmakers

Toen Goedmakers zijn wijngoed kocht, bleek na inspectie dat het bestaande woonhuis met bijbehorende werkruimtes moest worden gesloopt. ‘Het was sterk verwaarloosd.’ Alleen de oude keldergewelven zijn fris gezandstraald en geïntegreerd in de nieuwbouw, die verder bestaat uit twee woonhuizen (voor de beheerder en de eigenaar), zes gastenverblijven, een proeflokaal en – ondergronds – drie verdiepingen voor wijnproductie en -opslag. Het pand oogt modern en transparant, met een mooie binnentuin en grote glazen puien die uitkijken over de wijnbergen. De gevel is bekleed met planken van larikshout, die langzaam grijs worden en daardoor steeds verder in de omgeving zullen opgaan. goedwinemakers.at

Terras in wijngaard

Uitzicht vanaf het terras van wijngoed Kögl

Je zou kunnen zeggen dat Goedmakers wijngoed het landschap nergens pijn doet. Daarmee voldoet het aan de strenge bouwregels die in het gebied gelden om het cultuurlandschap intact te houden. Zo mag er buiten de dorpskernen alleen gebouwd worden op plekken waar al een woning of boerderij stond en moet nieuwbouw wat vorm en kleur betreft in het landschap passen. De regels gelden sinds 2001 en moeten een dreigende wildgroei van zowel vakantiehuizen als lelijke bedrijfspanden tegengaan.

‘Wat deze wijnroute zo uniek maakt, is dat de bedrijven hier midden in de wijngaarden liggen,’ aldus voorzitter Herbert Germuth van het toerismeverbond Südsteirische Weinstraße. ‘Als je hier op een terras zit, zit je letterlijk in de wijngaard. De grootste bedreiging voor het toerisme is dat die authenticiteit verloren gaat door verrommeling van het landschap. Mensen komen hier naartoe vanwege de wijn en het onaangetaste landschap. Als dat verdwijnt, moeten jongeren noodgedwongen het gebied verlaten omdat er geen werk meer is.’

Tamara Kögl

Nu is die toekomst er wel. Neem Tamara Kögl (jaargang 1984). In 2012 nam ze het kleine wijngoed (11 hectare) met Buschenschank van haar ouders over. Haar achtergrond is exemplarisch voor die van veel jonge wijnboeren. Ze zijn beter opgeleid dan hun ouders, omdat ze allemaal een vakopleiding wijnbouw en vaak nog vervolgopleidingen (zoals Keldermeester) hebben. Zoals dat tussen generaties gaat, ondernemen ze vaak ook anders dan hun ouders. Zo schakelden Tamara en echtgenoot Robert (zij-instromer in de wijn) over op biologische landbouw (‘hoe minder je ingrijpt, hoe meer Stiermarken je proeft in de wijn’). Haar wijnen krijgen relatief lang tijd (twee jaar) om in de kelder te rijpen. ‘We hebben hier sterke temperatuurschommelingen, met koele nachten en warme dagen. Daardoor hebben onze druiven een sterke, intensieve smaak en aroma. Hoe langer je de wijn laat rijpen, hoe beter je dat proeft.’

Bij haar ouders lag het accent op de gastronomie: met Buschenschank en kamerverhuur. Voor Tamara zelf is wijn hoofdtaak en hoofdzaak. De Buschenschank opent ze alleen in het weekend. Wel liet ze het driehonderd jaar oude pand (Moarjörgl) liefdevol restaureren met leem, oud hout en mondgeblazen vensters – want alles wat ze doet moet kwaliteit uitstralen. weingut-koegl.com

Herkomstwijnen

Uitzicht vanaf het terras van wijngoed Maitz

Wolfgang Maitz

Vanaf het wijngoed van Tamara Kögl is het een kleine tien minuten lopen naar buurman Wolfgang Maitz (jaargang 1980), sinds 2000 als derde generatie in het familiebedrijf. Hij vertelt dat het kwaliteitsbewustzijn van jonge wijnboeren sterk is beïnvloed door het glycolschandaal uit 1985, toen bekend werd dat sommige Oostenrijkse wijnboeren diethyleenglycol toevoegden aan goedkope witte wijnen om deze voor duurdere soorten door te laten gaan. Hoewel dat in zuidelijk Stiermarken nergens het geval was, liep de hele Oostenrijkse wijnbranche forse reputatieschade op. ‘Achteraf is het een zegen geweest, want daardoor werden we gedwongen om na te denken over kwaliteit’, meent Maitz. ‘Vrijwel alle wijnboeren hier werken met en niet tegen de natuur, omdat we ons realiseren dat we alleen daarmee ook de komende vijftig jaar kunnen overleven. Dat betekent ook dat we ons niet richten naar wat de markt vraagt en wat trendy is, maar onze eigen filosofie ontwikkelen en de klanten zoeken die dat weten te waarderen. Wijn is als kunst: niet iedereen hoeft het goed te vinden.’

Terroir

In zijn geval betekent het dat herkomst belangrijker is dan druivensoort. ‘Omdat klanten het belangrijk vinden, schrijven we op een etiket welke druif erin zit – maar mij zegt het eerlijk gezegd niet zo veel als er ‘Sauvignon blanc’ of ‘Welschriesling’ op staat. Wij hanteren de herkomstpiramide: regio, plaats en ligging van de wijnberg. Die zijn veel bepalender voor de persoonlijkheid van de wijn. Dat geldt nog sterker als je kwaliteitswijnen maakt. Als je trossen sterk uitdunt en druiven de kans geeft om lang te rijpen, schuift de soort steeds verder naar de achtergrond en proef je steeds meer de herkomst en de invloed van klimaat en weer. De wijnpercelen langs de wijnroute liggen tussen de driehonderd en zevenhonderd meter. Zulke hoogteverschillen zie je maar weinig in Europese wijnregio’s; daarom kunnen wijnen hier zo verschillend smaken – ook al is de druif hetzelfde.’

Met 13 hectare is wijngoed Maitz klein en dat moet ook zo blijven, want Wolfgang combineert het met exclusieve gastronomie. Hij sloot de traditionele Buschenschank van zijn ouders en liet een elegant hotel-restaurant met wijnproeflokaal bouwen. Vanaf het terras heb je – net als bij buurvrouw Tamara – een overweldigend uitzicht over de wijnbergen. maitz.co.at

IJzeren gordijn

Uitzicht vanaf wijngoed Gross

Hannes Gross

De geschiedenis van Oostenrijks oudste wijnroute begon op 15 oktober 1955, toen de laatste 2,5 kilometer langs de grens met Joegoslavië (nu Slovenië) feestelijk in gebruik werden genomen. Doel was aanvankelijk vooral om het gebied beter bereikbaar te maken door wegen te ontsluiten en te asfalteren, zodat de wijn die er werd verbouwd beter kon worden getransporteerd. De zogenaamde ‘neutrale’ weg tussen Oostenrijk en Joegoslavië mocht na 1955 worden bereden, maar alleen aan de Oostenrijkse kant. Voor de Joegoslavische kant van de weg was een speciale vergunning nodig. Alleen ‘Doppelgrundbesitzer’, wijnboeren met grond aan weerszijden van de grens, konden met een speciale vergunning vrij heen en weer lopen. Pas nadat Slovenië lid van de EU werd en in 2007 toetrad tot de Schengenzone verdwenen de grenscontroles helemaal. Het douanekantoor staat er nog, maar de douaniers nemen nauwelijks nog notitie als iemand de grens passeert.

De familiegeschiedenis van het in Ratsch gevestigde wijngoed Gross is nauw verweven met dat van de regio. Hannes Gross (jaargang 1984, vijfde generatie): ‘De eerste wijngaard die onze voorvader Heinrich Gross in 1907 kocht, ligt in het huidige Slovenië, dat toen nog bij Stiermarken hoorde. Na de Eerste Wereldoorlog werd het Joegoslavië, maar konden we er aanvankelijk nog gewoon wijn blijven verbouwen. Dat veranderde na de Tweede Wereldoorlog. Het gebied was niet meer toegankelijk. Toen mijn grootvader het bedrijf van zijn vader overnam, was dat nauwelijks meer rendabel.’

Wijngoed Gross (midden)

Beetje bij beetje kocht de familie nieuwe percelen in Oostenrijk. Sinds de onafhankelijkheid van Slovenië (in 1991) is het oude wijngoed daar weer in familiebezit en zijn er extra percelen gekocht in het land, in totaal zo’n 13 hectare . Hannes: ‘Dat is een verrijking. Furmint-druiven doen het bijvoorbeeld in Slovenië prima, terwijl ze hier – veertig kilometer verderop – nooit rijp zouden worden. Elke druif heeft z’n favoriete plek.’

Met in totaal 60 hectare is de familie Gross een relatief grote speler in Stiermarken en hun wijnen winnen geregeld prijzen. Je kunt ze proeven in hun moderne design-proeflokaal, desgewenst na een rondleiding. Vader Alois – pionier in de productie van kwaliteitswijnen in Stiermarken – laat de verantwoordelijkheid voor de wijngaarden en vinificatie steeds meer over aan zoon Hannes. Die produceert biologisch en vindt – net als Ton Goedmakers – netten ter bescherming van de druiven niet in het landschap passen. ‘De grootste bedreiging voor onze wijngaarden zijn de reeën. Als de blaadjes aan de druivenstokken nog erg jong zijn, spannen we daarom soms een paar weken schrikdraad om de wijngaarden – maar niet langer dan strikt noodzakelijk.’ gross.at

Sulfietarme wijnen

Een landschap ‘als balsem voor de ziel’

De meeste toeristen bezoeken de Südsteirische Weinstraße in het najaar, als tijdens de druiven­oogst overal jonge wijn (Junker) kan worden geproefd. Eigenlijk jammer, vinden de wijnboeren die we spreken. Het landschap is volgens hen nog mooier in het voorjaar, als de wijngaarden in bloei staan. Ook de novembermaand wordt onderschat. ‘Dan is het vaak droog, lauwwarm en prachtig met al die herfstkleuren’, vindt Tamara Kögl. ‘Als ik zou moeten kiezen, zou ik juist dan een weekend hier doorbrengen.’

De veiligste manier om de regio te verkennen en de wijnen te proeven is per e-bike of te voet – wat dankzij een goedkope taxiservice extra aantrekkelijk wordt gemaakt. Herbert Germuth van het regionale toerismeverbond, zelf ook wijnboer en gastronoom: ‘De afgelopen jaren zijn we begonnen om alle driehonderd wijngoederen – waarvan er honderdtwintig bovendien een Buschenschank of restaurant hebben – met wandelwegen aan elkaar te koppelen. Je kunt nu al veertig gemarkeerde routes volgen. Het spannende is: iedere wijnboer in deze regio maakt Sauvignon blanc, maar hij smaakt overal anders.’

Roland Tauss

Echt anders – kruidig, aards en met weinig zuur – zijn de wijnen van Roland Tauss, nog zo’n wijnboer die (in 1991) in de voetsporen van zijn ouders stapte en vervolgens alles anders ging doen. Tot 2005 maakte hij nog ‘gewone’ wijnen. Na een radicale omslag is het wijngoed sinds 2010 biodynamisch Demeter-gecertificeerd, wat nog een stap verder gaat dan biologisch werken. Het betekent onder meer dat hij in het wijnbouwproces rekening houdt met kosmische invloeden zoals de stand van de planeten of dat hij zelf via een speciale roertechniek compost maakt van geneeskrachtige planten en mineralen – waarbij het roeren alleen op specifieke tijdstippen mag gebeuren. Hij filtreert zijn wijnen niet en voegt ook niet of nauwelijks zwavel (sulfiet) toe. Waarom hij het anders doet dan zijn vader? ‘Omdat onze wijnen me niet smaakten, ook niet toen ik ze zelf begon te maken. Door alle moderne techniek verliezen wijnen hun individualiteit. Het is me te industrieel. Hoe minder je ingrijpt, hoe meer de wijn smaakt naar de natuur en de natuur heeft altijd gelijk. Een kwalitatief goede wijn is voor mij een wijn waarin de informatie uit de natuur nog aanwezig is. Daarom zal ik wijn ook nooit laten rijpen in een staaltank. Staal is geen natuurproduct en dus onttrekt het levensenergie aan de wijn.’

Hij noemt zijn wijnen levendig en persoonlijk; niet iedereen waardeert dat meteen. ‘Mijn wijnen smaken anders dan anders en daar moet je aan wennen. Of je went er niet aan: smaak is nu eenmaal heel persoonlijk. Na de omslag ben ik mijn oude klantenkring volledig kwijtgeraakt. Inmiddels heb ik nieuwe klanten en lever ik zelfs aan een aantal toprestaurants. Die vinden de wijn spannend en waarderen dat hij goed valt: er zit nu eenmaal niets anders in dan wijn.’

Net als de meeste wijnboeren van de Südsteirische Weinstraße heeft ook Tauss meer dan één standbeen. Sinds 1994 verhuren hij en zijn vrouw Alice een aantal kamers en appartementen op het wijngoed, wat hielp om de eerste moeilijke jaren te overbruggen. weingut-tauss.at

Saamhorigheid

Zo vinden alle wijnboeren in de Südsteirische Weinstraße een niche, zonder met elkaar te concurreren. Geen enkel wijngoed is groot genoeg om anderen uit de markt te prijzen en dat wil men ook niet. Zoals Hannes Gross het verwoordt: ‘We zijn allemaal vlijtige mensen met sterke wortels in deze streek. Onze kracht is juist samenwerking en saamhorigheid. Als iemand bij een van ons niet vindt wat hij zoekt, zullen we altijd naar elkaar doorverwijzen.’

Ook gasten profiteren van die saamhorigheid. Herbert Germuth: ‘Misschien wel omdat het toerisme voor onze wijnboeren een nevenverdienste is, ben je hier geen nummer maar een naam. Als gast word je als het ware in de familiestructuur opgenomen. We onderscheiden ons door het landschap én de gastvrijheid. Daar moeten we zuinig op zijn.’ weingut-germuth.com