Wandelen

Erzbergland: Langs industrieel erfgoed

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Erzberg dagbouw

Hij wordt wel het Steirische Brotlaib genoemd: de 1466 meter hoge Erzberg in het stadje Eisenerz in de Hochsteiermark (Boven-Stiermarken). Al minstens vanaf de 11de eeuw wordt hier het ijzererts gewonnen dat in deze regio letterlijk het brood op tafel brengt. Aanvankelijk gebeurde dat uitsluitend ondergronds. In 1890 werd daarnaast de dagmijnbouw ingevoerd. Na sluiting van de laatste mijngang in 1968 wordt het ijzererts zelfs alleen nog aan de oppervlakte afgegraven.

De Erzberg is nog steeds de grootste actieve ijzerertsmijn van Midden-Europa. Door middel van ontploffingen wordt jaarlijks zo’n twaalf miljoen ton gesteente gewonnen. Ook worden er  drie miljoen ton ijzererts verwerkt. Dat gebeurt met steeds minder werknemers: van ooit ruim vierduizend naar nu ongeveer 230. Het erts is gebleven; veel Knappen zijn vertrokken. Het heeft de regio gedwongen na te denken over een leven na en naast het mijnbouwbestaan. Wat doe je met leegstaande industriepanden en verlaten mijnwerkerswijken? Hoe overtuig je toeristen ervan dat industrie en natuurbeleving elkaar niet hoeven te bijten? Hoe bereik je dat de lokale bevolking, niet gewend aan toerisme, dit toch als alternatieve vorm van werk en inkomen omarmt?

Avontuur Erzberg

Hauly aan het werk

Betrek toeristen bij het industriële erfgoed waar de bevolking zo trots op is: dat is de route die het Erzbergland gekozen heeft. De eerste voorzet kwam al in de jaren tachtig van de vorige eeuw. De staatsholding die de Erzberg toen als monopolist exploiteerde, zag de vraag naar ijzererts in rap tempo dalen. Ondergrondse mijnbouw loonde al helemaal niet meer. Door de laatste mijngang na sluiting om te bouwen tot bezoekersmijn, kon een deel van de voormalige mijnwerkers alsnog aan de slag als gids. Enkele jaren later, in 1993, volgde een nieuwe toeristische attractie. Een monstertruck met uitzichtplatform – de Hauly – rijdt bezoekers sindsdien over de hellingen van de berg en langs het blauwe Erzberg-meer om de actieve dagbouw met zware voertuigen, graafmachines en steenbrekers van dichtbij te bekijken, op gezette tijden inclusief het bijwonen van een live-ontploffing.

Intussen wordt er weer volop gewerkt op de berg. Dankzij nieuwe technieken kan het mineraal sideriet (ijzerspaat) makkelijker uit het gesteente worden gewonnen. De vraag naar dit hoogwaardig ijzer is bovendien weer groot. ‘Vanwege alle veiligheidseisen zijn de toeristen-Hauly’s nu eigenlijk een storende factor’, vertelt Malgorzata Koch-Basic, manager van het Abenteuer Erzberg. ‘Toch gaan we er bewust mee door. Omdat de ertswinning hier wel degelijk eindig is, moeten we rekening blijven houden met het gebruik erna. Dan kan de berg nog steeds als avonturenpark dienstdoen.’

Hauly II voor de rondrit

Het Abenteuer Erzberg bestaat uit de bezichtiging van de ondergrondse mijn (waarbij het eerste stuk met een treintje wordt afgelegd) en een rit over het terrein van de dagbouw met de Hauly (een omgebouwde 860 PS-wagen met uitzichtplatform). Het historische dalstation herbergt een bezoekerscentrum met souvenirwinkel en het Haulyrestaurant (met terras). Een interactieve installatie laat zien hoe de Erzberg in de loop der jaren door de dagbouw is veranderd. Gratis parkeren. Trofenbachgasse 13 in Eisenerz, abenteuer-erzberg-at

Piramide

Als een pyramide torent de Erzberg boven Eisenerz

Omdat de dagbouw plaatsvindt op dertig etages van elk 24 meter hoog, lijkt de Erzberg vanuit de verte op een enorme terrasvormige piramide. Die associatie wordt nog eens versterkt door de roodgele kleur van het gesteente. Ook op de lange termijn wil de regio de markante berg als beeldbepalend symbool behouden. Daarom is contractueel vastgelegd dat de huidige eigenaar (de private stichting VA Erzberg) hem teruggeeft aan het land Stiermarken zodra het zich niet meer loont hier af te graven. Dat zou al rond 2030 het geval kunnen zijn. Delen die nu al zijn ‘ausgeerzt’, worden teruggegeven aan de natuur. Met de huidige piramide zal dat waarschijnlijk niet of slechts ten dele gebeuren. Behalve als toeristische attractie heeft hij zich inmiddels ook bewezen als decor van filmproducties. Op de hellingen vinden bovendien spectaculaire evenementen plaats als de jaarlijkse Erzbergrodeo voor motorfietsen in juni en de Erzberg Adventure Days met hardloopwedstrijden in juli.

Wie van de Erzberg naar Eisenerz rijdt, wordt onderweg wel degelijk geconfronteerd met leegstaande industriële gebouwen. Je kunt alleen maar hopen dat een investeerder hun schoonheid zal inzien en ze tijdig van de ondergang zal redden. Soms gebeurt dat al. Zo logeren wij in een van de appartementen in het Erzberg Alpin Resort. Deze voormalige mijnwerkerswijk aan de rand van het stadje (Petergstammstraße 1) heeft een nieuw leven gekregen als vakantiepark, met behoud van de charme van het voormalige dorp.

Radmeister

Binnenstad Eisenerz

Eisenerz zelf zag het inwonertal in de afgelopen decennia dalen van vijftienduizend naar nog geen vierduizend en is dus niet meer de levendige stad die het ooit was. Toch is het historische centrum verre van troosteloos. De dankzij het ijzererts rijk geworden handelaren en Radmeister (de eigenaren van de mijnen en hoogovens) hebben prachtige panden nagelaten, met stucwerk en grisaille-schilderingen (in grijsschakeringen) op de façades en arcaden-binnenhoven. Een bijzonder fraai fotomotief is de Bergmannsplatz voor het voormalige raadhuis (uit de 16de eeuw), met statige burgerhuizen rondom een bron met gietijzeren beeldje van een mijnwerker.

In het stadmuseum (Bergmannplatz 1), gevestigd in het voormalige raadhuis, wordt de geschiedenis van de Erzberg en de ijzerwinning verteld. Zo leren we dat de Radmeister hun naam danken aan het feit dat de blaasbalgen in hun hoogovens met een waterrad werden aangedreven. We zien er ook prachtige exemplaren koraalachtig aragoniet. Bij de ondergrondse mijnbouw werden soms hele schatkamers aangetroffen en mee naar boven genomen. Ze worden Eisenblüte (ijzerbloei) genoemd.

Eisenblüte zijn naast tal van andere mineralen ook te zien in het mooie Mineralienmuseum van Eisenerz (Vordernbergerstraße 1). Bijzonder hier is ook de collectie van door mijnwerkers gemaakte Eisenblüten-kastjes : een soort poppenhuizen met taferelen uit de mijnbouw. De winkel op de begane grond van het museum verkoopt glas- en smeedkunst, regionale souvenirs en uiteraard mineralen.

Kerportaal met mijnbouw motief uit de middeleeuwen

Vanuit de Altstadt voert een trap naar de machtige kerkburcht St. Oswald (Kirchenstiege 5). Ze werd aan het einde van de 15de en het begin van de 16de eeuw gebouwd ten tijde van de Osmaanse belegeringen. Vandaar de dikke muur er omheen en de bron op de binnenhof, die de bevolking van water kon voorzien als ze hier hun toevlucht moesten zoeken. Nu wordt de klim naar de imposante kerk beloond met een uniek uitzicht over de stad, de omliggende bergwereld én de renaissance-Schichtturm aan de overkant. Deze klokkentoren (te bezichtigen tijdens stadrondleidingen) werd in 1581 door de Radmeister gebouwd om de mijnwerkers te waarschuwen dat hun Schicht (ploegendienst) begon. De torenwachter was ook de brandmeester. Zodra hij brand ontdekte in een van de vele Radwerke (wat geregeld gebeurde) hing hij een rode lantaarn uit het raam en gaf hij met een rode vlag de richting van het vuur aan.

Tip: Eisenerz staat in augustus een weekend lang op z’n kop tijdens het jaarlijkse Rostfest, een bonte mix van muziek (van volksmuziek tot dance), kunst, performances, sport, actie en een kinderprogramma. Met Urban Camping (overnachten in leegstaande mijnwerkerswoningen) en lichtspelen op de façades van de huizen in de binnenstad. Programma en tickets: rostfest.at

De weg van het ijzer

Erzwanderweg – Opslaghal

Natuur en industrie vormen in het Erzbergland al eeuwenlang een ijzeren huwelijk. Zonder het smeltwater uit de bergen zouden de rivieren en beken niet zo’n hoge waterstand hebben. Zonder die waterkracht zouden de hoogovens niet kunnen functioneren. Alles hangt hier met elkaar samen. Tegelijk heeft de ijzerwinning z’n sporen in het landschap nagelaten. Dat zie je nog het beste tijdens de zogeheten Erzwanderweg langs de voormalige transportroute van het ijzererts naar de hoogovens in het plaatsje Vordernberg. Het niet meer gebruikte traject wordt meer en meer heroverd door de natuur, maar restanten van installaties en gebouwen zijn de laatste jaren zorgvuldig gerenoveerd om ze als cultuurhistorische monumenten voor toekomstige generaties te bewaren. Het goed bewegwijzerde traject voert langs beken, door bossen en over weides met pittoreske vergezichten.

Wij worden begeleid door gids Adi Lampl, een fitte tachtigplusser. Hij legt uit dat de Erzberg in de 14de eeuw door de toenmalige landsvorst in twee zones werd verdeeld. De onderste helft – tot 1186 meter boven zeeniveau – mocht door de Innerberger (het huidige Eisenerz) worden geëxploiteerd. Het bovenste deel was voor het zuidelijk gelegen Vordernberg.

Erzwanderweg – Mijngang

De Innerberger konden het gewonnen gesteente met stortkokers in karretjes laden en vervolgens horizontaal naar hun Radwerke transporteren voor verdere verwerking. De Vordernberger daarentegen moesten het gesteente van grote hoogte naar beneden zien te vervoeren. Dat gebeurde eerst heel moeizaam met paard en wagen. Tussen 1844 en 1847 liet bergopzichter Johann Dulnig echter een wereldwijd uniek transportsysteem aanleggen met vijf horizontale spoortracés, telkens iets lager op de berg. Op elk niveau waren er opslaghallen. Waar mogelijk werd er vanuit deze hallen een verticale mijngang uitgehouwen zodat alle materiaal naar het eronder liggende niveau kon worden gestort. Daar werd het dan weer opgevangen en met hondjes de berg uitgereden naar het volgende horizontale tracé.

Gebouw van de waterrem

Op de steilste stukken was dit niet mogelijk. Daar werd langs de helling een soort lift aangelegd naar het eronder liggende niveau. Het tempo van de dalwaarts rijdende wagons werd met een waterrem (met water gevulde tonnen die als contragewicht over hetzelfde spoor omhoog werden vervoerd) onder controle gehouden. Halverwege het traject was er een passeerstation.

Houtskool-hoogoven

Onze wandeling begint bij de bergpas Präbichl. Aan het einde van de horizontale Laufstraße zien we de restanten van de Handlalm-Halle, een overdekt magazijn waar het gesteente werd opgeslagen als verder transport naar Vordernberg in de strenge wintermaanden onmogelijk was. Verderop komen we langs het Handlalm Bremshaus, waar de eerste van twee liften maar liefst 180 meter moest overbruggen. Een paar etages later komen we langs de tweede lift (de zogeheten Glaslbremse). Het is bijna niet voorstelbaar dat men het aandurfde om de loodzware wagons bijna loodrecht de berg af te laten rijden.

Blik op de Pulverturm

Nu zijn de rails langs onze route vrijwel overal verdwenen, maar de afdrukken ervan zijn nog steeds zichtbaar. Het transportsysteem was volgens Andi Lampl mede zo bijzonder omdat er aan het einde van elk horizontaal spoortracé al een deel van het productieproces werd uitgevoerd dat nodig is om staal te maken, zoals het breken en sorteren van het gesteente en het verhitten van de brokjes om er het ijzererts uit te halen: indertijd een wonder van efficiëntie.

Het tracé van het spoor is nog duidelijk te zien

Aan het einde van onze wandeling ligt Vordernberg idyllisch aan onze voeten. Het plaatsje was tot het begin van de 20ste eeuw goed voor een kwart van de totale productie van ruw ijzer in de Oostenrijkse monarchie. We dalen af naar Radwerk IV (Peter-Tunner-Straße 2), dat als enige van ooit veertien Radwerke in Vordernberg volledig bewaard is gebleven. Het 16de-eeuwse pand is nu een museum over de geschiedenis van de ijzerwinning en -productie (alleen met rondleiding te bezichtigen). Pronkstuk is de enige houtskool-hoogoven ter wereld die nog volledig intact is. Bijzonder is ook het nog steeds functionerende gigantische waterrad waarnaar de naam van de hoogovens hier verwijst.

Vordernberg

Ruïnes

Net als in Eisenerz sieren grote, goed verzorgde burgerhuizen ook de binnenstad van Vordernberg. Op de Hauptplatz staat een rijkversierde smeedijzeren fontein: de zogeheten Radmeisterbrunnen uit 1668. Bij het verlaten van het dorp komen we langs een vrijstaande toren: het blijkt de oven van het voormalige Radwerk X. Lampl vertelt dat hij en zijn vriendjes als kind in de verlaten Radwerke speelden. ‘Het waren toen al ruïnes. Op enig moment vond men het te gevaarlijk en werden ze afgebroken.’

Oude hoogoven (Radwerk IV) gebouwd in 1848

Dat Radwerk IV werd gered, is te danken aan de in 1956 opgerichte Verein der Freunde des Radwerkes IV. Zij koch-ten en restaureerden het complex en heropenden het in 1959 als museum. Hopelijk krijgen steeds meer industriële monumenten in het Erzbergland een nieuwe bestemming. De natuur was hier altijd al prachtig; de cultuurmonumenten zijn het zeker ook waard om te behouden.

Oude hoogoven (Radwerk IV) achterkant

De Erzwanderweg van Präbichl naar Vordernberg is 7,5 kilometer lang (24 meter klimmen, 405 meter dalen). Parkeren kan bij het startpunt langs de Laufstraße, waar ook bussen vanuit Vordernberg of Eisenerz stoppen. De hele route is bewegwijzerd en bij historisch interessante plekken of (restanten van) gebouwen staan informatiebonden. Meer informatie bij de Vereniging Steirische Eisenstrasse, die zich inzet voor het behoud van cultuurhistorisch mijnbouwerfgoed in heel Stiermarken: eisenstrasse.co.at

Op eisenstrassenmuseen.at vind je een overzicht van alle mijnbouw-gerelateerde musea in de Hochsteiermark.