Stedentrip

Het Salzburg van Mozart

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Mozart standbeeld in Salzburg

Als we één ding zeker weten, dan is het dat de echte Mozart in niets leek op het Mozartstandbeeld in de barokke binnenstad van Salzburg. Die bronzen componist is groot, met trots vooruitgestoken borst, een volle bos haar en een soevereine uitdrukking op het knappe gelaat. De echte componist was klein (1,56 meter), en met bochel, dikke buik, lange neus, uitpuilende ogen en pokdalig gezicht heel wat minder aantrekkelijk.

Toch begint stadsgids Günther Hausknost een muzikale rondleiding door Salzburg graag bij dit standbeeld. Het markeert namelijk het begin van het Mozart-toerisme in de stad waar het wonderkind op 27 januari 1756 werd geboren en de eerste 25 jaar van zijn korte leven (hij werd 36 jaar) woonde. Ook toen al, vertelt Hausknost, kwamen er ’s zomers toeristen naar de stad vanwege de barokke architectuur en de natuur. In de eerste helft van de 19e eeuw was dat echter voorbij. De vorstbisschoppen, die lange tijd de dienst uitmaakten in het zelfstandige vorstendom, hadden de stad in 1800 verlaten. Beieren en Oostenrijk steggelden om de zeggenschap over het gebied en in 1816 werd Salzburg definitief bij Oostenrijk ingelijfd. Het verarmde provinciestadje voelde zich gemarginaliseerd. En zo kwam het ‘grote genie’ Mozart in beeld. Toen een consortium van kunstenaars in 1830 een standbeeld voor de componist wilde oprichten, zag het stadsbestuur daarin meteen dé kans om weer een rol van betekenis te spelen – alleen was er geen geld. ‘Daarom ging men in heel Europa op zoek naar sponsoren en vond die ook’, aldus Hausknost. ‘Zo betaalde de Beierse koning Ludwig I de marmeren sokkel van het standbeeld en ook de maker – beeldhouwer Ludwig Schwanthaler – kwam uit Beieren.’

Bierkruik met portret

Mozart-standbeeld © Salzburg Tourismus

Realistische portretten van de in 1791 overleden componist waren er nauwelijks en Schwanthaler koos ervoor hem af te beelden als een ‘held van de muziek’. Bij de geplande onthulling in 1841 – precies vijftig jaar na Mozarts overlijden – zouden zijn hoog bejaarde weduwe Constanze (die om de hoek woonde) en hun zonen Franz Xaver en Karl Thomas aanwezig zijn. ‘Helaas stuitte men bij het uitgraven van de fundamenten op Romeinse mozaïeken – ook indertijd al aanleiding om de bouw stil te leggen.’

Toen het standbeeld op 4 september 1842 alsnog werd onthuld (met aan de voeten een kopie van het mozaïek), was Constanze al overleden. De zonen kwamen wel en er werd een feestcantate uitgevoerd die Franz Xaver, net als zijn vader componist, voor de gelegenheid had geschreven. In de hoop geld in het laatje te brengen, maakten de initiatiefnemers én het stadsbestuur er sowieso een heel evenement van met een twee weken durend muziekfestival, toeristische uitstapjes en souvenirs als bierkruiken met het portret van Mozart of pijpen met een steel in de vorm van een strijkstok.’

Het werd een groot succes én het begin van een tot op heden voortdurende Mozart-hype. De geïdealiseerde Mozart-figuur ging de wereld over en na de eerste ‘Mozartspiele’ volgen er meer, aanvankelijk nog zeer onregelmatig. Hausknost: ‘Vanwege Mozart en die festivals kwamen steeds meer toeristen en musici naar Salzburg en daardoor zijn hier in 1920 ook de Salzburger Festspiele ontstaan.’

Nu telt Salzburg zo’n 150.000 inwoners. In 1930 waren dat er slechts 25.000. ‘Het was een klein stadje’, aldus Hausknost, ‘maar men voelde zich groot en zag zichzelf al gauw als culturele hoofdstad.’

Breuk met bisschoppen

Uitzicht op het DomQuartier

In de historische binnenstad van Salzburg loop je letterlijk in Mozarts voetstappen. Het DomQuartier, waar de vorstaartsbisschoppen resideerden, speelde een grote rol in het leven van de hele familie Mozart. In de domkerk staat nog het doopvont waar Mozart op de dag van zijn geboorte de namen Joannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus kreeg. Theophilius (letterlijk: vriend van god) ‘hertaalde’ hij later zelf naar Amadeo/Amadé (Gods liefde) en dus niet Amadeus, zoals het hardnekkige misverstand wil.

Salzburger Dom met vier van de vijf orgels waarop Leopold en Wolfgang speelden

Mozarts vader Leopold, indertijd zelf een bekend componist, violist en vioolpedagoog, speelde viool in de domkapel en werd er later vicekapelmeester. Tijdens diensten bespeelden zowel Leopold als Wolfgang regelmatig de orgels van de kathedraal. Net als zijn vader trad ook Mozart aanvankelijk in dienst van de vorstaartsbisschoppen. Die boden als werkgever zekerheid, maar konden in ruil daarvoor ook eisen stellen aan wat de Mozarts componeerden en waar ze concerten gaven. Met name tijdens het bewind van de laatste vorstaartsbisschop, Hieronymus von Colloredo, leidde dat tot spanningen met de jonge Wolfgang, vertelt Hausknost. Colloredo had veel minder geld (lees: salaris) over voor de kunsten dan zijn voorgangers én trok de teugels al te strak aan. ‘Hij gaf opdrachten waar Mozart echt niet mee uit de voeten kon en daar ruzieden ze geregeld over. Mozart wilde meer vrijheid om zijn eigen leven te leiden. Tijdens een gezamenlijk bezoek aan het hof van keizer Jozef II in Wenen vroeg hij Colleredo daarom toestemming om langer in de hoofdstad te mogen blijven. Toen de bisschop dat weigerde en Mozart, zoals uit hun briefwisseling blijkt, zelfs flink beledigde, was een breuk onvermijdelijk.’

Toch is de bisschoppelijke residentie heel belangrijk geweest voor Mozarts carrière, aldus Hausknost. ‘Hij publiceerde er zijn eerste composities. Ook werden zijn eerste opera’s uitgevoerd in de ridderzaal in het wereldse deel van de residentie, waar de bisschoppen een constante stroom van staatsgasten ontvingen. Die moesten worden vermaakt en de familie Mozart, die gold als modern en eigentijds, was daar bij uitstek geschikt voor.’

Constanze Weber © ISM, Mozart-Museen & Archiv

Na zijn ontslag in 1781 verruilde Mozart Salzburg definitief voor Wenen. Daar trouwde hij een jaar later met Constanze Weber, een nicht van componist Carl Maria von Weber. Hij had haar en haar zus Aloysia, beide professionele zangers, al in 1777 in Mannheim ontmoet. Indertijd was hij verliefd op Aloysia, maar kreeg van zijn vader geen toestemming om te trouwen omdat haar familie onder hun stand zou zijn. Toen Aloysia bij de hernieuwde kennismaking getrouwd bleek, zette Mozart zijn zinnen op Constanze. Stadsgids Hausknost: ‘Omdat hij wist dat zijn vader ook dit huwelijk niet zag zitten, begint hij haar in brieven te promoten. Hij schrijft dat ze mooier en slimmer is dan haar zus en ook beter kan zingen. Uiteindelijk legt Leopold zich bij het huwelijk neer, maar de relatie tussen schoondochter en -vader bleef altijd koeltjes.’

Moeizame reizen

Mozart’s geboortehuis en deurbel

Terug naar Salzburg en de plek die de meeste Mozart-toeristen trekt: zijn geboortehuis in de Getreidegasse. Na hun huwelijk in 1747 huurden Mozarts ouders de derde etage van het vijf verdiepingen tellende pand op nummer 9, bestaande uit een keuken, woon-, slaap- en werkkamer. ‘Het is de plek die het innigst met Mozart is verbonden omdat hij hier het grootste deel van zijn leven heeft doorgebracht én er zijn eerste composities schreef’, aldus museumdirecteur Linus Klumper.

Eigenaar van het pand was de met de familie Mozart bevriende specerijenhandelaar Johann Lorenz Hagenauer, die zelf met zijn familie op de ‘belétage’ woonde – de eerste verdieping dus. Wie langs de façade omhoog kijkt, ziet dat de vensters (en dus ook de plafonds) op elke hoger gelegen verdieping kleiner worden. Klumper: ‘De Mozarts boften nog omdat hun vensters uitkeken op een plein en ze dus geen directe overburen hadden. Daarom kwam er relatief veel licht naar binnen. Niettemin was het wonen er moeizaam. Zo moest het water uit de rivier worden gehaald en dan telkens drie trappen opgesjouwd.’

Nannerl, Wolfgang Amadé en Leopold Mozart. Aan de muur een portret van moeder Anna Maria.

Wolfgang Amadé was het jongste van zeven kinderen die in de woning werden geboren, van wie er verder maar één overleefde. Maria Anna Walburga Ignatia (1751-1829) – ook wel Nannerl genoemd – was net als haar broer een uiterst getalenteerd pianiste en violiste. Vanuit het geboortehuis reisde de familie (en later alleen vader en zoon) door heel Europa voor optredens, waarbij Nannerl ook zong. Zo trokken ze drieënhalf jaar door West-Europa (Duitsland, België, Frankrijk, Nederland, Engeland en Zwitserland), en drie keer naar Italië. Hun brieven en reisverslagen (die grotendeels bewaard zijn gebleven) geven een gedetailleerd beeld van wat ze aten, wie ze ontmoetten, welke opera’s en concerten ze bijwoonden en welke ontberingen ze moesten doorstaan. ‘Al met al is Mozart ruim drieduizend dagen onderweg geweest’, aldus Klumper. ‘Dat is bijna een derde van zijn leven, terwijl reizen in die tijd behoorlijk moeizaam was.’

Zo schreef Mozart vanuit München – indertijd vanuit Salzburg met de paardenkoets een reis van drie dagen – aan zijn moeder Anna Maria dat de straten zo beroerd waren dat hij het grootste deel van de reis met zijn hoofd op het kussen had geleund en zijn kont in de lucht had gestoken omdat zijn zitvlak zo pijn deed. In een andere brief beklaagt hij zich over de Nederlandse taverne waar ze moesten overnachten nadat een wiel van hun paardenkoets was afgebroken. De strozakken om op te slapen waren nat, er stond maar één soep op het menu en de varkens liepen door de kamer.

Intiem portret

Mozart-portret van Joseph Lange © ISM, Mozart-Museen & Archiv

Mozarts geboortehuis is al sinds 1880 een museum, een van de oudste in Europa. De woning, en later het hele pand met voor- en achterhuis, werd indertijd gekocht door de Internationale Stichting Mozarteum. Die kwam weer voort uit de in 1841 opgerichte verenigingen Dom-Musik-Verein en Mozarteum, die beiden de nalatenschap van de componist wilden bewaken. Mozarts weduwe Constanze, die vanaf 1820 in Salzburg woonde, en hun kinderloos gebleven zonen schonken het grootste deel van diens persoonlijke memorabilia aan de vereniging. Een deel daarvan is in het museum te zien, zoals een etui voor visitekaartjes, een aktetas, knopen van zijn beroemde rode jas en de door hem bespeelde instrumenten: Vier violen (ook zijn kinderviool), zijn klavichord en zijn fortepiano.

Portretten en memorabilia in het geboortehuis, nu museum

Het museum bezit ook de grootste verzameling Mozart-portretten waarvan met enige zekerheid vaststaat dat ze op de componist lijken, want er zijn veel vervalsingen en foute toeschrijvingen in omloop. De meeste afbeeldingen dateren bovendien van na Mozarts overlijden. Een uitzondering is een intiem portret dat zijn zwager en amateur-schilder Joseph Lange (de echtgenoot van Constanzes zus Aloysia) omstreeks 1783 vervaardigde. Mozart draagt geen pruik; de littekens in zijn gezicht zijn duidelijk zichtbaar. Hij kijkt niet naar de toeschouwer, maar lijkt zich te concentreren op een partituur of op zijn piano. Volgens Constanze was dit de ‘beste gelijkenis’ van haar man.

Esprit en charme

Mozart-portret, potloodtekening van Doris Stock.

Een tweede portret dat de echte Mozart laat zien is een potloodtekening van de Duitse kunstschilder en componist Doris Stock. Klumper: ‘Ze maakte het tijdens een optreden van Mozart in Dresden in 1789. Je ziet dat Mozart geen mooie man was, maar tegelijk heeft Stock de twinkeling die hij in zijn ogen kreeg als hij piano speelde heel goed getroffen. Sowieso weten we uit beschrijvingen dat hij heel sociaal en gezellig was, met veel esprit, charme en humor.’

Het Stock-portret hangt niet in het geboortehuis, maar wordt bewaard in een kluis onder het tweede Mozart-museum dat de stichting Mozarteum beheerd: Het voormalige woonhuis van de familie aan de Makartplatz 8. De Mozarts betrokken dit achtkamerappartement aan de andere oever van de Salzach in 1773, toen Mozart 17 jaar oud was. De woning in de Getreidegasse was te klein geworden voor alle muzikale activiteiten van de familie. Zo hadden Leopold, Wolfgang Amadé en Nannerl ieder hun eigen leerlingen. Ook werden er – bij gebrek aan concertzalen – geregeld huisconcerten gegeven. Mozarts ouders waren bovendien gezelligheidsmensen, die veel en graag gasten ontvingen.

Mozart-woonhuis

Ook vanuit hun nieuwe woning gingen de Mozarts geregeld op reis. Dankzij moeder Anna Maria – die de financiën van de familie beheerde – lagen er overal onderweg kredietbrieven klaar die tegen contant geld konden worden ingewisseld. Vaak ging Wolfgang ook alleen met zijn moeder op pad, bijvoorbeeld als Leopold van zijn bisschoppelijke werkgevers geen vrij kreeg. Zo vergezelde ze Wolfgang tijdens verschillende stedenreizen die tot doel hadden hem een goede baan te bezorgen. Een van die reizen bracht hen in 1778 naar Parijs. Daar werd Anna Maria ernstig ziek en op 3 juli overleed ze in een hotel in de Franse hoofdstad. ‘Dat was een grote schok’, aldus Klumper. ‘Omdat Wolfgang het niet onverholen aan zijn vader durfde mee te delen, schreef hij hem eerst dat Anna Maria ziek was geworden. Pas in een volgende brief laat hij weten dat ze al is gestorven en op het Parijse kerkhof Saint-Eustache is bijgezet.’

De plek van het later geruimde graf is nu niet meer te achterhalen. In de kerk Saint-Eustache herinnert wel een gedenkplaat aan Mozarts moeder, evenals op de façade van het pand waarin ze overleed (nu rue du Sentier 8).

Rode jas van 4000 euro

Portret van Wolfgang Amadé Mozart met zijn beroemde rode jas

Toen Mozart een paar jaar na het overlijden van zijn moeder naar Wenen verhuisde, lukte het hem als een van de eerste freelance kunstenaars überhaupt om genoeg opdrachtgevers te vinden voor een onafhankelijk bestaan. Hij en Constanze kregen zes kinderen, waarvan er slechts twee volwassen werden. Constanze bleek in veel opzichten de perfecte partner voor Mozart. Ze was muzikaal en praktisch en ondersteunde haar man waar ze kon. Ondanks Mozarts grillige karakter, die ook woede-uitbarstingen kon hebben en mensen de huid vol kon schelden, hadden ze een gelukkig huwelijk.

Dat ze in Wenen continu van woning wisselden, had alles te maken met hun wisselende financiële situatie. Mozart verdiende weliswaar goed, maar hij kon niet met geld omgaan en was geregeld blut. Zo gaf hij – omgerekend naar nu – 4000 euro uit om zijn beroemde rode jas te laten maken. Überhaupt spendeerde hij een kapitaal aan zijn garderobe, eten en drinken. Ook gokte hij regelmatig. Toch verdient het beeld van een levensgenieter die het geld over de balk gooide enige nuance, benadrukt Klumper. ‘Hij was er zeker niet afkerig van, maar hij werkte ook keihard. Een belangrijk deel van zijn schulden werd veroorzaakt door het feit dat Constanze een longaandoening had en geregeld op kuur ging naar Baden. Die behandelingen waren heel duur.’

Kerkhof St Marx – Mozart-gedenksteen

Ook het hardnekkige verhaal dat hij na zijn overlijden – op 5 december 1791 – als een “arme hond” is begraven, berust op een mythe. ‘Bij zijn overlijden was hij weliswaar weer eens blut, maar zijn vrienden en bekenden hebben geld bij elkaar gebracht voor een requiemmis in de Stephansdom. Dat hij daarna zonder rouwstoet naar het kerkhof werd gebracht en in een anoniem graf terecht kwam, heeft alles te maken met de reformatie van het begrafeniswezen ten tijde van keizer Joseph II, die een afkeer had van protserige begrafenissen. Hij had bepaald dat overledenen alleen tot aan de stadsgrens mochten worden begeleid en in een groepsgraf moesten worden bijgezet. Mozart heeft de pech gehad juist in die periode te zijn gestorven.’

Mozarts exacte laatste rustplaats op het Sankt Marxer kerkhof is daarom onbekend, maar op de plek van het voormalige groepsgraf staat nu wel een veel bezocht monument voor de componist.

Zauberflöte-huisje

Veel musici raken na hun overlijden in vergetelheid. Dat is bij Mozart wel anders. Zijn weduwe is vaak verweten dat ze zijn bladmuziek vrijwel meteen na zijn dood heeft verkocht aan een Duitse uitgever. Met een berg schulden en twee kinderen om voor te zorgen, kon ze echter geen kant uit. Haar verdienste is juist dat ze meteen zorg begon te dragen voor het bewaren en verspreiden van Mozarts muzikale erfenis. Dankzij die verkoop aan de uitgever werden veel van Mozarts werken voor het eerst gepubliceerd en verspreid. Samen met haar tweede echtgenoot Georg von Nissen, met wie ze in 1809 trouwde, schreef ze bovendien de eerste biografie over Wolfgang Amadé. Klumper: ‘Dat werk is extreem belangrijk, omdat we daardoor veel details uit zijn leven te weten komen van mensen die hem nog hebben gekend, uiteraard Constanze zelf maar ook haar kinderen en Mozarts zus Nannerl.’

Leeszaal in de bibliotheek van het Mozarteum

Constanze was ook betrokken bij de oprichting van de Dom-Musik-Verein en het Mozarteum, de voorlopers van zowel de huidige Universiteit Mozarteum Salzburg (o.a. een conservatorium) als de stichting Mozarteum Salzburg: nu ‘s werelds belangrijkste instelling voor het behoud en de verspreiding van het culturele erfgoed van Mozart. Naast alle objecten in de voormalige Mozart-woningen bezit de non-profit organisatie de grootste verzameling brieven van de familie Mozart en de Bibliotheca Mozartiana met Mozartliteratuur in alle talen van de wereld (zo’n 35.000 titels) en originele, handgeschreven manuscripten, oude drukken en moderne muziekuitgaven. Ook organiseert ze de jaarlijkse Mozartwoche, een concertserie die sinds 1956 elk jaar rond de geboortedag van de componist op 27 januari plaatsvindt. De uitvoeringen vinden dan deels plaats in de twee prachtige concertzalen van het hoofdgebouw van het Mozarteum ( Schwarzstraße 26). Na een grote verbouwing van dit historistische pand uit 1914 kijk je vanuit de nieuwe, glazen foyer uit op de Bastiontuin met daarin het houten Zauberflöte-huisje waarin Mozart delen van zijn beroemde opera zou hebben gecomponeerd. Het werd al in 1873 door het Mozarteum verworven en vanuit Wenen naar Salzburg gebracht. Klumper: ‘Nu kan het alleen in het kader van rondleidingen worden bezichtigd. Indertijd was het echt bedoeld als toeristische trekpleister. Het stond op de Kapuzinerberg naast een buste van de componist. Er kwamen mensen uit heel de wereld op af, onder wie veel beroemde componisten en adellijken. Binnen lag een zogeheten Mozart-album waarin bezoekers een opdracht konden schrijven.’

Manuscripten in kluis

Brief van Wolfgang aan Leopold Mozart © ISM, Mozart-Museen & Archiv

Het dichts bij Mozart kom je misschien wel tijdens een bezoek aan de Autographentresor in de kelderverdieping van het Mozart-woonhuis aan de Makartplatz. Hier liggen de grootste schatten van het Mozarteum opgeslagen. Het eerder genoemde portret dat Doris Stock van de componist maakte. Een pluk haar die met zekerheid van Mozart is. Het Nannerl Notenbuch waarin Leopold Mozart van 1759 tot ongeveer 1764 stukken schreef waarmee zijn dochter piano leerde spelen en dat later ook door Wolfgang werd gebruikt. ‘Het is belangrijk omdat hiermee Mozarts muzikale carrière begint’, vertelt directeur Armin Brinzing van de Bibliotheca Mozartiana. ‘Leopold Mozart documenteert de vorderingen van zijn zoon nauwgezet en schrijft bijvoorbeeld bij één stuk dat “Wolferl” het op de avond voor zijn vijfde verjaardag in een half uur tijd instudeerde. En dan gaat het echt niet om een simpel stuk. Ook de eerste eigen composities van Mozart als zevenjarige heeft hij in dit boek bijgeschreven.’

De handgeschreven manuscripten geven een goed beeld van de unieke manier waarop Mozart componeerde. Pas als een compositie in zijn hoofd helemaal klaar was, zette hij de noten op papier. In één keer, foutloos en zonder doorhalingen.’ Tegelijk lijkt hij soms niet helemaal geconcentreerd te werken. Dan staan er in de kantlijn getallen of mathematische problemen genoteerd. ‘Hij was erg geïnteresseerd in wiskunde en vraagt in brieven geregeld om hem wiskundeboeken te sturen.’

Het Mozarteum bezit ook schetsen van onvoltooide Mozart-composities. Brinzing: ‘In totaal kennen we 150 van die werken. Dat Mozart ze niet afmaakte, heeft verschillende redenen. Soms ontmoet hij beroemde musici voor wie hij iets wil componeren, maar lukt het uiteindelijk niet om een concert te organiseren. Dan schrijft hij simpelweg niet verder. Het gebeurt ook wel dat hij begint te schrijven en op enig moment tot de conclusie komt dat het toch anders moet. Dan legt hij het weg en maakt het pas later af, of dus niet meer. Hij bewaart die schetsen dan wel, wat het beeld weerspreekt dat hij zo chaotisch zou zijn geweest.’

Een van die onvoltooide stukken, een mis, schenkt de toen 80-jarige Constanze in 1841 vlak voor haar overlijden aan de Dommusik Verein. De begeleidende brief ondertekent ze met ‘Gewesene Witwe Mozarts’.

Het Mozart-woonhuis, waar de componist acht jaar leefde totdat hij in 1781 definitief naar Wenen verhuisde, werd in de Tweede Wereldoorlog goeddeels verwoest, maar in de jaren negentig herbouwd in de oorspronkelijke stijl met als nieuwe toevoeging de kelder met de Authographentresor. Die is alleen toegankelijk voor wetenschappelijk onderzoek of tijdens speciale rondleidingen in onder meer de Mozartweek. De collectie van de Bibliotheca Mozartiana wordt geleidelijk digitaal toegankelijk gemaakt: digibib.mozarteum.at

Lees hier meer over wat er in beide Mozart-musea in Salzburg te zien en doen is.

Salzburg verkennen met stadsgids Günther Hausknost of een andere gecertificeerde Autriaguide? Kijk voor meer informatie en een overzicht op: salzburgguides.at of findaguide.at

Zonder gids in Mozarts sporen door Salzburg wandelen? Download hier de themawandeling ‘Stadtwandern: Mozart’, die langs de belangrijkste locaties van zijn leven en nalatenschap voert. Ook is er een bustour naar de belangrijkste Mozart-bezienswaardigheden in Salzburg: Mozart City Tour.