Stedentrip Steyr

Waar het kerstkind thuis is

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Pfarrkirche Steyr-St. Michael aan de rivier Steyr

In het winterse Steyr is een nostalgisch kerstgevoel nooit ver weg. De pittoreske ligging op de plek waar de rivieren Enns en Steyr in elkaar vloeien is al een goed begin. Een wandeling door smalle straatjes naar de fraaie historische Stadtplatz met z’n traditionele kerstmarkt en verder omhoog naar Schloß Lamberg met een tweede kerstmarkt versterkt de nostalgie. Voeg daarbij sfeervolle verlichting, kerstgezang, Glühwein, gepofte kastanjes en (als de weergoden meewerken) dwarrelende sneeuwvlokken en je waant je terug in de tijd voor internet, televisie en radio.

Kerstmuseum

Poppenkoor in het Weihnachtsmuseum

We beginnen onze nostalgietour in het voormalige Burgerspital uit circa 1170, een van de oudste huizen in de stad. Tegenwoordig is hier het 1. Österreichische Weihnachtsmuseum gevestigd, met over drie verdiepingen een indrukwekkende expositie van (14.000!) kerst(boom)decoraties uit de jaren 1830-1945, zoals vogels van glas, porseleinbehang, kerstballen, belletjes of pieken in tal van materialen en stijlen. Met nog eens tweehonderd poppen en poppenhuizen heeft verzamelaar Elfriede Kreuzberger bovendien op elke verdieping kerst-stillevens ingericht, zoals een koor van kerstengelen of kinderen die geschenken uitpakken. Wie wil, kan zich met een historisch treintje over echte rails dwars door het huis langs al die taferelen laten voeren. Het 10 minuten durende bochtige ritje omhoog en omlaag in deze ‘slowmotion-achtbaan’ brengt in ook elke volwassene het kind tot leven.

Het kerstmuseum is geopend van medio november-7 januari. In de museumshop koop je kleine kerstcadeaus (zoals kerstballen). Michaelerplatz 2, steyr.info/weihnachtsmuseum

Kerstmarkten

Brug over de Steyr

Vanaf het Weihnachtsmuseum nemen we de brug over de rivier Steyr en wandelen we door een poortboog omhoog naar Schloss Lamberg. Het kasteel, gebouwd na de laatste grote stadsbrand 1727, staat op de fundamenten van de Styraburg uit 985. Aan de voet van deze vesting ontstond geleidelijk de nederzetting op de plek van het huidige centrum. Elke advent is er op de Promenadeallee voor het kasteel een kerstmarkt met voor kinderen nostalgische attracties als een carrousel en een treintje. Wij drinken Glühwein bij een van de houten kraampjes en lopen dan via de Berggasse en de Mayr-Stiege – een trap tussen de huizen – omlaag naar de langgerekte Stadtplatz. Net als in heel Steyr vormen de façades van de huizen rond dit plein een fraaie cocktail van stijlen: gotiek, renaissance, barok en rococo. De meeste panden zijn in feite complexen van meerdere huizen die met elkaar zijn verbonden door binnenhoven en doorgangen. Veel huizen aan de Stadtplatz lopen zelfs helemaal door naar de waterfront aan de Ennskai.

Christkindlmarkt

De Stadtplatz vormt op zich al een romantisch decor voor de kerstmarkt. Wij zijn er bovendien in het weekend van de Schmiedeweihnacht, wanneer zo’n vijftig messen-, hoef-, sier- en edelsmeden uit binnen- en buitenland op het plein en in de omliggende straten hun kunnen demonstreren. Zodra het begint te schemeren, stroomt het publiek toe om de mannen en vrouwen aan het werk te zien. Het geluid van gloeiend metaal op aambeelden en de vlammen en vonken uit de open vuren zorgen een ouderwets gezellige atmosfeer. Als dan ook nog het Steyrer Christkindl (als kerstengel) een gedicht voordraagt en een blaaskapel vervolgens adventsliederen begint te spelen, is de nostalgie compleet.

Schmiedeweihnacht

Ook buiten de Schmiedeweihnacht is altijd wel een smid aan het werk op de kerstmarkt. Dat heeft alles te maken met de ‘ijzeren’ geschiedenis van Steyr. In 1287 verwierf de stad het zogeheten stapelrecht. Dat hield in dat alle ijzer vanuit de nabije Erzberg tijdens het transport over de Enns eerst drie dagen exclusief te koop moest worden aangeboden aan de handwerkers en handelaren in Steyr, voordat het verder richting Donau mocht. De burgers van Steyr kochten prompt vrijwel alle ijzer. Het beste materiaal verwerkten ze zelf en wat ze niet konden gebruiken, verkochten ze tegen een meerprijs door. Pure winst dus. Omdat ze bovendien het indertijd felbegeerde privilege van de handel met Venetië hadden, konden ze hun (sier)smeedwerk daar ruilen tegen luxeproducten als Muranoglas, Chinese zijde, Oriëntaalse kruiden, wierook en zuidvruchten – waarmee ze vervolgens succesvol handelden.

Franz Schubert

Gedenkplaat Schuberg

Dankzij hun twee privileges werden de burgers van Steyr onmetelijk rijk en was hun stad na Wenen zelfs de belangrijkste en rijkste stad van Oostenrijk en met afstand de grootste handelsstad. Op Stadtplatz 32 – een gotisch burgerhuis met een kern uit de 13e eeuw – woonde de rijkste handelaar überhaupt: Georg Prandstetter. Het kleine leeuwtje op een zuil bij de ingang dateert uit de tijd dat hier herberg zum Goldenen Löwen was gevestigd. Aangezien de Steyr het beest meer op een dikke hond (Bummerl) dan een leeuw vonden lijken, heet het huis sindsdien Bummerlhaus. Ook op Stadtplatz 16 woonde een belangrijk man: Sylvester Paumgartner, bedrijfsleider van de Innerberger Hauptgewerkschaft, in de middeleeuwen ’s werelds grootste staalconcern en voorloper van het huidige Voestalpine. Paumgartner, een groot muziekliefhebber, had drie zomers lang de componist Franz Schubert te gast. Diens beroemde Forellenquintet kwam zelfs in opdracht van Paumgartner tot stand en beleefde in 1819 z’n wereldpremière in diens huis.

Kerststalletjes

Nagelkrippe

Uiteraard waren niet alle inwoners van Steyr welvarend. Zo hadden eenvoudige nagelsmeden (spijkermakers) meestal een karig leven en verdienden ze in de winter iets extra’s door het bouwen en verkopen van kerststalletjes. Kleine kleifiguren (Loahmmandeln) werden gebrand, beschilderd, op een heuvel gezet en vaak ook nog (om ze tegen stof te beschermen) in een houten kast met glazen deurtjes geplaatst. Zo ontstonden de voor deze regio typische Nagelschmiedkrippen, die nu onder meer bezichtigd kunnen worden in het Palmenhuis (slotpark) en in een expositie op de rococo-binnenhof van het raadhuis.

Een bijzondere attractie is de Steyrer Kripperl: Een poppentheater uit ongeveer 1850. De poppen zijn gemaakt meester-kleermaker Ignaz Sageder en via zijn erfgenamen terecht gekomen bij Gasthaus  Zur Goldenen Sense In Steyr. In 1923 verhuisde het poppentheater naar de huidige vaste locatie: het barokke theater Innerberger Stadl aan het einde van de Stadtplatz (Grünmarkt 26). Tijdens voorstellingen in de kerstperiode kijken bezoekers vanaf eenvoudige houten banken uit op het drie etages omvattende podium waar religieuze scènes worden gespeeld, met de stal van Bethlehem centraal op de onderste etage. Op de bovenste etage is de stad in miniformaat nagebootst. Daar worden grappige scènes uit het stadsleven gespeeld. Als een van de laatste Duitstalige poppentheaters is de Steyrer Kripperl sinds 2018 UNESCO cultureel erfgoed.

Minder herkenbaar als ‘kerststal’ is de Krippenbaum op de Stadtplatz: een lange paal met aan weerszijden houtsneefiguren die het kerstverhaal uitbeelden. In de middeleeuwen werden zulke ‘bomen’ vaak op de gevels van kerken aangebracht, zodat ook mensen die niet in de kerk mochten komen aan de geboorte van Jezus werden herinnerd.

Kerstpostkantoor

Pelgrimskerk Christkindl

De volgende dag voert onze reis naar de kerst van weleer naar Christkindl. Het gehucht dankt zijn naam aan de pelgrimskerk Zum göttlichen Christuskind, in de volksmond Zum Christkindl unterm Himmel genoemd. Vanuit Steyr loop je in drie kwartier naar deze barokke basiliek uit 1708. Veel leuker is het om een van twee oldtimer-postbussen (uit 1949 en 1950) te nemen die vanaf eind november tot eind december tussen Steyr en Christkindl pendelen. Ons kaartje wordt door de chauffeur in uniform nog gewoon met een tang geknipt en bij vertrek en aankomst klinkt een ouderwets hoornsignaal.

Kerstpostskantoor Christkindl

In Christkindl stappen we uit bij de pelgrimskerk en lopen we naar het daarnaast gelegen Sonderpostambt, een min of meer uit de hand gelopen initiatief van de Oostenrijkse post. Die opende in 1950 een speciaal kerstpostkantoor in het café naast de kerk. Van advent tot en met Driekoningen kon iedere Oostenrijker er kerstpost laten voorzien van een ‘Kindje Jezus’-stempel. Het bleek meteen zo’n succes (de eerste stempel werd ruim 40.000 keer gezet) dat het postkantoor sindsdien elk jaar wordt heropend. Ook nu is het een drukte van jewelste en horen we een kakofonie van talen. De zestien medewerkers stempelen elk jaar zo’n twee miljoen brieven en kaarten. Daarnaast ontvangen ze vanuit de hele wereld brieven, verlanglijstjes en tekeningen van kinderen gericht aan het Christkindl. Een medewerkster vertelt dat elk kind (en dat zijn er zo’n 200.000 per jaar) antwoord krijgt, mits de ouders een retourpostzegel bijsluiten. De standaardbrief met de naam van het kind in de aanhef rolt inmiddels in heel wat talen uit de computer.

Kerststempel

Bij Postambt Christkindl kun je kerstzegels kopen, eigen kerstzegels maken (met een meegebrachte foto op een usb-stick) en je post laten afstempelen. Elk winterseizoen worden er twee nieuwe stempels ontworpen: een kerststempel en een Driekoningenstempel. Dagelijks geopend van 30 november t/m 6 januari. christkindl.at of christkindlregion.com

Oriëntaalse kerststal

Na het versturen van onze eigen kerstpost wandelen we terug naar de basiliek om het Christkindl-beeld op het hoogaltaar te bekijken: een wassenbeeldje (10 centimeter hoog) van het kindje Jezus met in zijn handen kruis en doornenkroon. Volgens de legende zou dit het beeldje zijn dat de zieke koorleider Ferdinand Sertl in 1691 in de holle stam van een spar had geplaatst – in de hoop door de aanbidding ervan te genezen. Toen dat inderdaad gebeurde, volgden al snel meer bedevaartgangers. Een boer bouwde vervolgens een kapel rondom boom en beeldje en vanaf 1708 ontstond hier de pelgrimskerk, met de boomstam ingemetseld in het hoogaltaar.

Mechanisch poppentheater Karl Klauda

Ter afsluiting van ons Christkindl-bezoek nemen we nog een kijkje in de pastorie, waar twee unieke kerststallen te bezichtigen zijn. De zogeheten Pöttmesser Krippe is met een oppervlakte van 56 vierkante meter een van de grootste kerststallen ter wereld. Houtsnijder Ferdinand Pöttmesser (1895-1977) begon in 1959 aan zijn klus en maakte in totaal 778 figuren tot wel 30 centimeter hoog. Hij plaatste ze in een Oriëntaals landschap en trok alle menselijke figuren stoffen kleding aan – al met al een ongelooflijk werk waar je dankzij de verfijnde details niet op uitgekeken raakt. Aan de tweede kerststal – die een hele zaalwand in beslag neemt – begon Karl Klauda (1855-1939) rond 1900 te bouwen. Het is in feite een mechanisch poppentheater. Terwijl we luisteren naar muziek van een Boheems draaiorgel, zien we hoe op drie verdiepingen lindenhouten figuren met fietskettingen over tandwielen worden voortbewogen. In de hemel zingen de engelen. In kelders zijn ambachtslieden aan het werk. Daartussen loopt een feestelijke stoet met de drie koningen. Van links komen Adam, Eva, Noah en Karel de Grote op. Hartverwarmend is de scène waarin de herders langs het kindje Jezus trekken, dit zich kort verheft uit de kribbe en ons zegent. Opnieuw komt het kind in onszelf naar boven.

Museumtrein

Josef Machacek als perronopzichter

Terug in Steyr gaan we naar het station van de Steyrtal Museumsbahn. Sinds 1985 rijdt deze trein met stoomlocomotief op het traject van Oostenrijks oudste smalspoorbaan. Toen de reguliere dienstregeling in 1982 werd stopgezet, kon een vereniging van spoorfanaten na lang onderhandelen het traject en de bijbehorende stationsgebouwen voor één Schilling overnemen van de Oostenrijkse spoorwegen. Ook kochten ze meerdere afgedankte stoomlocs op en lieten die renoveren. De museumtrein vervoert zo’n 20.000 passagiers per jaar, waarvan de helft in de adventsperiode. Dat kan alleen maar dankzij de inzet van vrijwilligers als Josef Machacek. De voormalig ondernemer is lid van de vereniging die de museumtrein aan het rijden houdt en doet nog geregeld ‘dienst’ als perronopzichter met uniform en spiegelei. ‘Toen de spoorlijn in 1899 werd geopend was dat een sensatie’, aldus Machacek. ‘Mensen hadden geen auto en waren blij dat ze vanuit het diepe platteland in een uur tijd naar de districtshoofdstad Steyr konden reizen. Nu gaat het nog vooral om de beleving. Veel kinderen hebben nog nooit een stoomlocomotief gezien en staan met open mond te kijken. Voor de ouderen is het vaak jeugdsentiment. Zo sprak ik laatst nog met een dame die als kind altijd met deze trein naar school ging.’

Het 17 kilometer lange ritje van Steyr naar het eindpunt in Grünburg/Steinbach duurt ongeveer een uur. Net als de meeste passagiers lopen we bij aankomst over de kerstmarkt van Steinbach. Het is een van de mooiste in de regio, mede omdat de ramen van meerdere huizen op het dorpsplein elke advent veranderen in vakjes van een adventskalender. Tussen 1 en 24 december wordt dagelijks om 17.00 uur tijdens een Middeleeuwse ceremonie een van de ‘vakjes’ geopend en komt erachter het liefdevol gedecoreerde raam tevoorschijn; we zien onder meer een groep stoffen herders, een kerstengel en zelfs een schilderij van de museumtrein. Na punch en gepofte kastanjes stappen we in die trein terug naar Steyr. Tijdens onze ritje is het landschap bedekt met een verse laag poedersneeuw. Een passend nostalgisch afscheid van deze Christkindl-regio.

Het spoortraject vanaf Steyr Lokalbahn naar Grünburg is eigendom van de Österreichischen Gesellschaft für Eisenbahngeschichte (ÖGEG). Sinds 1985 rijdt de museumtrein met stoomlocomotieven over het traject. Let op: de trein vertrekt niet vanaf het ‘gewone’ spoorwegstation van Steyr maar vanaf het eigen station Lokalbahn. Routebeschrijving en dienstregeling: oegeg.at

Hoofdstad van Stiermarken

Wapendier van Stiemarken

Ook al ligt Steyr nu in Opper­Oostenrijk, tot 1192 was het de hoofdstad van Stiermarken. Dat was te danken aan de Ottokaren, een geslacht van marktgraven. Naast hun bezittingen in het huidige Stiermarken (onder meer de Erzberg) viel ook het Traunviertel met daarin Steyr onder hun heerschappij. Omdat ze van 1055-1192 in de vesting Styraburg (op de plek van het huidige Schloß Lamberg) resideerden, was Steyr automatisch de hoofdstad en werd het  ook de naamgever van hun rijk ‘Steiermark’ – zoals  de deelstaat in Oostenrijk heet. De stad in Opper-Oostenrijk en de deelstaat Stiermarken hebben nog steeds hetzelfde wapendier: een zilverwit-rode gehoornde panter op een groene achtergrond die uit alle lichaamsopeningen vuur spuwt. Het fabeldier sierde het familiewapen van de Ottokaren en werd het wapen van Stiermarken toen dit in 1880 tot hertogdom werd verheven. Ottokar IV leed aan lepra en stierf in 1192 kinderloos. Zijn erfgenamen, het geslacht Babenberger, verplaatste de residentie naar Graz – dat vanaf toen dus de hoofdstad van Stiermarken werd. Het wapendier namen ze over, maar zetten het een hertoghoed op.

Na het uitsterven van de Babenbergers in 1246 bleef het hertogdom Stiermarken verweesd achter. Verschillende partijen vochten om de bezittingen en bij de Vrede van Ofen in 1254 werden het Traunviertel en enkele andere gebieden onderdeel van het hertogdom Oostenrijk onder heerschappij van koning Ottokar II van Bohemen. Het hierdoor sterk ingekrompen Stiermarken viel voortaan onder de heerschappij van koning Bela IV van Hongarije, maar dat duurde niet lang. Na een nieuwe oorlog in 1261 moest hij het gewonnen gebied alsnog aan zijn rivaal Ottokar II van Bohemen afstaan.

Kijk wat je allemaal in de omgeving kunt doen op onze wegwijzer.