Stedentrip

Freistadt Bierstad

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Blik vanaf de burchttoren

De biergeschiedenis van Freistadt begint omstreeks 1220, toen de stad werd gesticht door de Babenbergse Leopold VI, hertog van Oostenrijk. Behalve met een stuk grond om een huis te bouwen, lokte hij ook met tal van privileges inwoners naar zijn nieuwe stad. Zo werd iedereen die zich in Freistadt vestigde – de naam zegt het al – een vrije burger: bevrijd dus van het betalen van belastingen.

Brouwprivilege

Oude bierkelder

Ook kregen de burgers een brouwprivilege: het recht om zelf bier te brouwen. Leopold VI deed dat niet uit de goedheid van zijn hart. Het was pure noodzaak, legt curator Fritz Fellner van het Schlossmuseum in Freistadt uit. ‘Zonder die privileges was hier niemand vrijwillig naartoe gekomen. Dit gebied was een wildernis: een kaal en koud steppegebied met een rauw klimaat.’

Leopold wilde er niettemin een stad stichten vanwege de ligging langs een belangrijke handelsroute van Opper-Oostenrijk richting Bohemen. Fellner: ‘Het was indertijd gebruikelijk om op een dagmars afstand – toen zo’n veertig kilometer – telkens een handelspost te vestigen om paarden te wisselen en te overnachten. Freistadt moest die tussenpost worden op de voor hem belangrijke handelsweg van Enns naar Budweis in het huidige Tsjechië.’

Om goed zicht te hebben op de omgeving, werd Freistadt op een heuvel aangelegd. De rechthoekige plattegrond met recht op elkaar staande en voor de 13de eeuw relatief brede straten wijst op de planmatige aanleg. Het kasteel waarin nu het Schlossmuseum is gevestigd, ligt midden in het stadje. Het werd tussen 1363 en 1398 gebouwd als onderdeel van de stadsbevestiging. Een vorst heeft er nooit gewoond; het diende als zetel voor het administratieve apparaat van de Herrschaft Freistadt.

Klaus Fürst-Elmecker © Mühlviertel Kreativ

De waarde van het brouwprivilege van de Freistädter burgers kan niet worden onderschat. In een straal van acht kilometer rondom de stad mocht alleen Freistädter bier worden geschonken én mocht niemand anders bier brouwen. Door dit protectionisme was er geen concurrentie én een gegarandeerde afzetmarkt. Klaus Fürst-Elmecker, wethouder voor cultuur en monumentenzorg, daalt met ons af naar de bierkelders van Freistadt. Ze liggen overal onder de straten en pleinen en tellen soms wel drie verdiepingen, dus er werd heel wat gebrouwen. Ook het relatief grote, rechthoekige marktplein (Hauptplatz), met plek om zeker tachtig paarden vast te zetten, getuigt van een levendige handel.

Verdedigingswerk

Schloss Freistadt en Schlossturm

Later wandelt Fürst-Elmecker met ons langs de stadsmuren, gebouwd tussen 1389 en 1393. Ze zijn bijna twee kilometer lang, acht meter hoog en twee meter dik. ‘Het is me een raadsel hoe ze dat in een tijdsbestek van vier jaar voor elkaar hebben gekregen’, verbaast Fürst-Elmecker zich nog steeds. ‘De hoeveelheid stenen is genoeg voor zesduizend vrachtwagens, terwijl het toen allemaal met ossenwagens moest worden aangevoerd.’

Van het middeleeuwse verdedigingswerk zijn behalve de vrijwel volledig intacte muren ook zes weertorens bewaard gebleven. Het geheel omarmt de historische binnenstad als een beschermende mantel. Tegen de binnenste stadsmuur zijn nu huizen gebouwd. Rondom de buitenste stadsmuur en in de voormalige gracht is een promenadeweg aangelegd met een mooi park, wandelpaden, rustbankjes en speelplaatsen.

In de middeleeuwen moest de stadsmuur vooral de financiële belangen van vorst en burgers beschermen. Dankzij het zogeheten stapelrecht was elke koopman die door de stad kwam verplicht om zijn handelswaar hier drie dagen voor een vaste (te lage) prijs aan te bieden. Fürst-Elmecker: ‘Wie weigerde, kreeg niet de benodigde papieren om de grens met Bohemen over te steken. Soms probeerde een konvooi de stad te omzeilen, maar als dit door Freistädter spionnen werd ontdekt, pakten die alle handelswaar gewoon af. Er was bovendien stratendwang, wat erop neerkwam dat handelaren alleen nog via bepaalde routes naar en uit Freistadt mochten reizen. Daardoor waren Boheemse handelaren bijvoorbeeld gedwongen om hun zout exclusief in Freistadt te kopen – wat uiteraard tot woekerprijzen leidde. Het maakte de Freistädter bijzonder ongeliefd. Ze waren voortdurend in conflict met omliggende plaatsen, maar wisten lange tijd elke aanval te weerstaan.’

149 bierhuizen

Fontein

Aan de bloeitijd van Freistadt kwam begin 17e eeuw een tamelijk abrupt einde. De handel stortte in door de Dertigjarige Oorlog en in 1626 werd de stad bovendien geplunderd door opstandige boeren. Na de Babenberger waren de Habsburgers aan de macht gekomen. Zij lijfden in 1620 Bohemen in, waardoor Freistadt z’n belang als grensstad verloor. Bovendien namen ze de Freistädter burgers gaandeweg allerlei privileges af.

Groenstrook langs de buitenkant van de stadsmuur

Als bierstad verloor Freistadt z’n betekenis toen steeds meer steden een brouwprivilege kregen en de gedwongen winkelnering werd afgeschaft. Bovendien holde de kwaliteit van het bier achteruit. Dat had alles te maken met het feit dat het Freistädter bierprivilege niet was gekoppeld aan personen maar aan 149 huizen binnen de stadsmuren. Als een van die huizen werd verkocht, ging het brouwrecht over op de nieuwe eigenaar. Dat was massaal gebeurd tijdens de contrareformatie in de 16e eeuw, toen veel protestantse burgers werden verdreven en katholieken in hun huizen waren getrokken. Klaus Fürst-Elmecker: ‘Protestanten vormden weliswaar geen meerderheid van de bevolking, maar het waren wel de goede bierbrouwers. Met hen verdween veel technische kennis, met als gevolg dat het bier een slechte reputatie kreeg en dat er nauwelijks meer aan werd verdiend. In de 18e eeuw kwam bovendien de concurrentie van het nieuwe pils uit Bohemen. Op enig moment werd duidelijk dat het zo niet kon doorgaan.’

De 149 huizenbezitters met een brouwrecht besloten samen een brouwcommune op te zetten en het bierbrouwen te verplaatsen van hun huizen naar een professionele brouwerij. Dat gebeurde indertijd elders ook wel, maar vandaag de dag is de Freistädter Braukommune de laatste van Europa.

Ewald Pöschko © Niklas Stadler

We verlaten de Altstadt via het Linzertor, lopen een stukje over de promenade langs de stadsmuur en steken dan over naar deze brouwcommune. Tijdens de bouw (1780-1790) was dit midden in de ‘Grüne Wiese’, zoals ze in Oostenrijk het onbebouwde buitengebied van steden noemen. Daar was immers nog alle plek om een enorm gebouw neer te zetten. ‘Achteraf een erg vooruitziend besluit’, aldus bedrijfsleider Ewald Pöschko. ‘Veel brouwerijen die wel in de historische binnensteden zijn gebleven, kregen uiteindelijk plaatsgebrek en moesten alsnog naar industrieterreinen buiten de stad. Daarom hebben ze nu niet zo’n prachtig pand als wij. Dit is het belangrijkste barokke industrieel pand in Opper-Oostenrijk. Het is nog volledig in originele staat omdat er nooit meer iets is bijgebouwd, verbouwd of afgebroken. We hebben alleen al 105 kelders met kruisgewelven.’
Pöschko legt uit dat de brouwerij mede zo reusachtig is omdat er vroeger elke herfst de volledige gerst-oogst voor een heel jaar moest worden opgeslagen.

Braugasthof

Braugasthof

We vragen of het voor hem als bedrijfsleider niet lastig werken is met 149 huiseigenaren als baas. De statuten blijken inmiddels zo gewijzigd dat de brouwerij als elk modern bedrijf kan functioneren. Als hij het bedrijfseconomisch verstandig vindt, neemt hij desnoods ook impopulaire beslissingen. Dat was bijvoorbeeld het geval toen hij in 2013 in enkele leegstaande kelders een groot Braugasthof wilde openen. ‘De eigenaren waren massief tegen, vooral degenen met een eigen gastronomiebedrijf. Ik probeerde ze te overtuigen dat we geen gasten bij hen zouden wegkapen, maar dat we met elkaar een nieuw publiek zouden aantrekken. Elke stad heeft hotspots nodig om toeristen te lokken. Uiteindelijk heb ik ondanks alle protesten doorgezet en ben ik een jaar lang wat minder naar cafés en restaurants gegaan omdat niemand me meer aardig vond. Achteraf heb ik gelijk gekregen. Alle gastronomen hebben nu een grotere bieromzet dan vroeger. Iedereen profiteert. Als het veel regent, wordt iedereen nat. Wij zorgen ervoor dat het veel regent. Inmiddels zien de eigenaren ook in dat het goed is dat ik me niets van hen heb aangetrokken.’

Glasreliëf in de Freistädter brouwerij © Martin Prüll

Hij benadrukt dat de unieke rechtsvorm ook grote voordelen heeft. ‘Niemand kan z’n brouwrecht verkopen of meenemen als hij verhuist. Dat beschermt ons tegen mogelijke overnames door de Heinekens van deze wereld. Die kunnen immers nooit de hele binnenstad opkopen. Een ander voordeel is dat de eigenaren weliswaar een kleine winstuitkering krijgen, maar dat daar sowieso niemand van kan leven. We zijn geen kapitalistisch bedrijf en geloven niet in permanente groei. Wij zijn tevreden met wat we hebben en vinden het belangrijk om te blijven investeren in de brouwerij zelf, zodat die ook voor toekomstige generaties behouden blijft.’

Niemandsland

Na een bezichtiging van de brouwerij en een proeverij van Freistädter bieren in de Braugasthof lopen we in gezelschap van Klaus Fürst-Elmecker weer de Altstadt in. De meeste huizen dateren uit de middeleeuwen en renaissance. Het huis Waaggasse 13, met een diep­liggende poort en een vooruitstekende erker, geldt als een van de mooiste gotische huizen in de stad. De Böckhof (Samtgasse 8) heeft de mooiste renaissance-binnenhof van de stad met arcaden, sierlijk gemetselde zuilen en stenen omlijstingen rond vensters en deuren.

Ook achter veel van de kleurrijke barokke gevels aan de Hauptplatz – die vrijwel allemaal onder monumentenzorg staan – gaan vaak oudere panden schuil. De parochiekerk aan de Hauptplatz is een voor iedereen zichtbare combinatie van gotiek en barok. Verrassender was dat bij de renovatie van het gebouw van de Volkskreditbank (Hauptplatz 2) de oorspronkelijke renaissance-beschildering tevoorschijn kwam.

Dechanthof en Dechanthoftoren

Die renovatie vond plaats in 2013 toen de hele binnenstad kon worden aangepakt dankzij een flinke subsidie van de deelstaat Opper-Oostenrijk. Je zou het achterstallig onderhoud kunnen noemen. Door de ligging aan de grens met Tsjechië was Freistadt vanaf 1951 een niemandsland direct langs het ijzeren gordijn tussen het westen en het Oostblok. ‘Niemand wilde hier investeren’, aldus Fürst-Elmecker. ‘Tot ver in de jaren zestig waren de straten en pleinen niet geasfalteerd en was er zelfs geen riolering. Ontlasting werd direct in de straatgoot geleegd. De vloeibare delen kwamen uiteindelijk in de stadsgracht terecht. De vaste elementen werden door een dame in een karretje verzameld als mest voor de tuinen.’

Gelukkig maar dat niemand wilde investeren, is achteraf zijn conclusie. ‘Daardoor is hier niets afgebroken en is de kaalslag die in de jaren zestig en zeventig zo veel andere steden heeft verpest aan ons voorbijgegaan.’
Sterker nog: zelfs over de opknapbeurt uit 2013 is hij niet onverdeeld enthousiast. ‘Het is bijna te mooi geworden. Eerlijk gezegd mis ik een beetje het patina van vroeger.’

Lees hier meer over de Freistädter brouwerij en andere brouwerijen in Oostenrijk.