Krems aan de Donau

Stad van het goede leven

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Uitzicht op Krems, Und & Stein

Krems aan de Donau, een van de oudste steden van Oostenrijk, is gemaakt om eindeloos te slenteren door de straten en steegjes met goed bewaarde gebouwen uit de 14e tot 19e eeuw. Wij beginnen onze stadsverkenning in Stein. Sinds 1938 is Stein een stadsdeel van Krems; daarvoor was het eeuwenlang een zelfstandige handelsstad met eigen stadsmuren, verdedigingstorens en kerken.

Christine Emberger als Kremser Schmidt

Onze gids is Christine Emberger. Zij kruipt van april tot oktober geregeld in de huid van de in zijn tijd beroemde barokschilder Martin Johann Schmidt (1718-1801), die ruim zestig jaar in Stein woonde en werkte. Aan de hand van zijn levensverhaal verzorgt ze een rondleiding door het Stein van de 18e eeuw – toen een van de belangrijkste steden in de Donaumonarchie. Dat kwam vooral doordat bij Stein een van de weinige bruggen over de Donau lag. ‘Nadat we van keizer Friedrich III het recht hadden gekregen “die Bruck zu schlagen”, moest iedereen ons betalen om hier de Donau over te steken,’ vertelt de schilder. ‘Daar werden we rijk van.’

Zelfportret Kremser Schmidt, uit Rudolf Lehr – Landeschronik Oberösterreich – Wien: Verlag Christian Brandstätter 2004

Martin Johann Schmidt – bijgenaamd Kremser Schmidt – verwierf dankzij z’n talent prestigieuze en goedbetaalde opdrachten en profiteerde zo mee van de welvaart. Hij troont ons mee naar de langgerekte Steiner Landstraße. Vlakbij de stadspoort Linzer Tor kocht hij hier op z’n 35ste een huis: ‘Voor tachtig gulden!’. Het staat er nog steeds, net als tal van andere huizen uit barok en renaissance, sommigen met fresco’s van onze schilderende gids op de gevel. Stein is dankzij het vrijwel intacte ensemble van authentieke huizen een geliefde filmlocatie. Toch is het zeker geen openluchtmuseum. Het stadsdeel is nog niet door toeristen overlopen en achter de historische façades wordt gewoon gewoond en gewerkt.

Hübschlerinnen

Doorkijkje naar de Donau

Terwijl we met Kremser Schmidt verder lopen, schildert hij het leven in de voormalige handelsstad. Nu kijk je vanuit Stein uit over de Donau, maar in zijn tijd was de stad door een hoge muur van de rivier gescheiden. ‘Die muur moest de stad bij overstromingen beschermen. Je moet bedenken dat de rivier veel dichter bij de huizen kwam dan nu. Eigenlijk was de hele stad één lange kade. Bij de poorten werd voortdurend de wacht gehouden, zodat ze bij dreigend hoogwater op tijd gesloten konden worden.’
Stein zelf telde in de 18e eeuw zo’n drieduizend inwoners, veel van hen ambachtslieden zoals (goud)smeden, timmerlui, zadelmakers en bakkers. Daarnaast was het een komen en gaan van handelaren, zowel over de Donau als te paard en te voet.

Steiner Landstrasse

Tussen Krems en Stein heerste een continue rivaliteit. Zo had Stein lange tijd het privilege van de zouthandel, terwijl Krems als enige in bier mocht handelen. ‘Wij moesten dus elke druppel bier in Krems kopen.’ Ook kreeg Stein pas in 1783 het recht op een eigen apotheek. ‘Tot die tijd was het een ramp als je midden in de nacht ziek werd en met alle gevaren van dien naar Krems moest.’

Een bijzondere rol was weggelegd voor de officiële Bader, de persoon bij wie de bevolking een bad en een scheerbeurt kon krijgen, vaak onder het genot van een wijntje en een spelletje. De Bader kreeg kost en logies van de pastoor en moest in ruil daarvoor ook over diens gezondheid waken. ‘Op zijn beurt kneep de pastoor zijn zedig oog dicht als de Bader enkele Hübschlerin­nen regelde om handelaren na een vermoeiende, stoffige reis te vermaken.’

Standbeeld Kremser Schmidt

Tijdens de rondleiding, waarbij Kremser Smidt op de Schürerplatz poseert bij zijn eigen standbeeld, vertelt hij meer over zijn leven. Hij trouwde op z’n veertigste en kreeg zeven kinderen – van wie er vier al jong stierven. Behalve een echte familieman was hij een harde werker, van wie ruim duizend altaar- en devotiestukken in kerken in heel Oostenrijk bewaard zijn gebleven. In Stein vervulde hij tal van ambten en zat hij in het stadsbestuur. De schilder prijst zich gelukkig omdat hij tijdens zijn leven nooit oorlog heeft gekend. Bij zijn geboorte waren de verwoestende Ottomaans-Venetiaanse oorlogen net voorbij; toen hij stierf ‘rammelden de Fransen’ aan de poort – aan de vooravond van de Napoleontische oorlogen.

Dat over Kremser Smidt zoveel bekend is, danken we aan gedetailleerde raadsverslagen uit zijn tijd, aangevuld met een nauwkeurige inventarisatie van zijn werken en zijn erfenis én een door zijn zoon geschreven biografie. Spelend op zijn pijpzak neemt Kremser Smidt ons mee naar zijn graf aan de rand van de stad. Daar blijkt dat hem zijn bijnaam zelfs twee eeuwen na zijn dood nog dwarszit. ‘Enkele jaren na mijn overlijden hebben types uit Graz een groot werk over me geschreven waarin ze me Kremser Smidt noemen. Dat is blijven hangen, terwijl het werkelijk nergens op slaat. Ik heb bijna mijn hele leven in Stein gewoond en was dol op die stad. Maar ja, wat doe je eraan?’

Nachtwacht

Christine Emberger als nachtwacht

’s Avonds treffen we Christine Emberger opnieuw, dit keer in haar rol als nachtwacht in het middeleeuwse Krems. In haar hand houdt ze een hellebaard, ‘maar daarmee vocht ik in principe niet’. De haak aan het wapen was vooral bedoeld om brandende voorwerpen snel van de houten daken van huizen te kunnen rukken. Als nachtwacht deed ze haar werk blijkbaar goed, want een grote brand is er in Krems nooit geweest.

Terwijl het langgerekte Stein vroeger wel twaalf stadspoorten had, is Krems – waar de afstand tussen Donau en achterliggende heuvels meer ruimte voor bebouwing biedt – een klassieke vierkante stad met torens op de vier hoeken van de stadsmuur. Vanaf een van die torens – het Steiner Tor – leidt nachtwacht Christina ons naar de Körnermarkt. Het is een van de vele marktplaatsen die Krems in de 14e en 15e eeuw rijk was. Naast kleine markten waren er twee jaarmarkten die wel veertien dagen duurden en waar tot tweeduizend handelaren uit het hele keizerrijk hun handelswaar aanboden: naast graan vooral wijn en ijzer(producten). De markten brachten allerlei gespuis in de stad, maar het leven was sowieso gevaarlijk. ‘Zo waren we aangewezen op bronwater. Dat was vervuild en vol bacteriën van de doden die men binnen de stadsmuren begroef, met als gevolg dat er geregeld cholera-epidemieën uitbraken.’

Doorkijkje naar Piaristenkerk

We wandelen langs resten van de oude stadsmuur naar de Piaristenkerk op een heuvel (met veel werk van Kremser Schmidt) naar het vroegere galgenveld buiten de stadsmuren, waar veroordeelden werden opgehangen of geradbraakt. Het is bovendien de plek van het voormalige ‘vrouwenhuis’: geen opvanghuis maar een bordeel. Onze nachtwacht vertelt dat de Hübschlerinnen die er werkten aan allerlei regels moesten voldoen. Ze mochten niet uit de stad zelf komen en waren herkenbaar aan het geel gestikt wagenwiel op hun jurken. Ze moesten bovendien zo’n anderhalf jaar werken voor alleen kost en inwoning voordat ze een cent gingen verdienen. ‘Het was ook gebruikelijk dat mannen ‘hun’ Hübschlerin uitnodigden bij hun huwelijk. Deelname aan het bruiloftsmaal was een soort compensatie voor het feit dat die mannen officieel niet meer zouden komen.’

Net als Christina waren nachtwachten in de Middeleeuwen soms vrouw, omdat men hoopte dat die minder zouden drinken. Het beroep stond onder aan de sociale ladder. ‘We kregen geen loon, hooguit af en toe wat eten’, vertelt Christina. ‘We hadden geen huis en woonden vaak in bij de poortwachter. Een beetje geld verdienden we met het vangen van ontsnapte honden en stiekem vissen.’

De laatste nachtwachten in Krems verdwenen in 1870 met de komst van gasverlichting. De stad breidde toen al uit buiten de muren, wat een van de officiële taken van de nachtwacht – het buiten houden van gespuis – sowieso overbodig had gemaakt.

Koffie en balsamico

De volgende dag verkennen we het hedendaagse Krems, dat ondanks z’n bijna museale coulisse een levendige, moderne indruk maakt. Dat is mede te danken aan de Donau-universiteit in het stadsdeel Stein – die jongeren uit heel de wereld trekt. Het zijn er zo’n zesduizend, bijna een kwart van de totale bevolking. Het is alsof ze het stof van het verleden letterlijk hebben weggeblazen. In de smalle, veelal met kinderkopjes geplaveide straatjes vind je nauwelijks typische souvenirwinkels. Wel zijn er veel leuke boetieks, winkels met regionale producten, hippe restaurants en cafés.

Doris Karl

Zo gaan we op de koffie bij koffiebranderij annex café Campus Krems. De jonge manager Doris Karl was eigenaresse van een hip restaurant in Krems – Moyome – maar verkocht het aan haar medewerkers en raakte na een reis naar Costa Rica in de ban van koffie. Nu praat ze met net zo veel passie over de invloed van weer, bodem, hardheid van het water en roosterproces op koffiebonen als een vinoloog over wijn. In het gezellige, trendy lokaal heeft de Fair Trade-koffie aansprekende namen als ‘Die fesche Wachauerin’ of ‘Die starke Kremserin’. Achterin is een mini-museum met historische espressomachines en desgewenst organiseert Doris ook een koffieproeverij, maar het café (Dachsberggasse 5) is vooral dé plek om te ontbijten, lunchen en in een niet-traditionele ambiance de beste koffie van Krems te proeven. Wie op zoek is naar een alternatief souvenir, kan de vers gebrande bonen ook verpakt kopen.

Thomas Mayer

Nog een vernieuwende ondernemer treffen we in de wijngaarden aan de rand van de stad. Thomas Mayer werkte voor een softwarefirma en maakte in zijn vrije tijd wijn van de druiven uit zijn kleine hobby-wijngaard. Hij ergerde zich aan de slechte kwaliteit van balsamicoazijn in de supermarkt (‘Met verdikkingsmiddelen, vreselijk’), maar vond de goede kwaliteit – die vaak twintig jaar in het vat heeft gerijpt – te duur voor dagelijks gebruik. Het lukte de hobby-wijnmaker een balsamicoazijn te ontwikkelen die ‘maar’ twee jaar hoeft te rijpen, maar wel intensief van smaak is. Zijn Balsamico Veltsam (van Grüner Veltliner-druiven) en Zweisam (van Zweigelt) werden al gauw zo’n succes, dat hij al meer grond moest kopen. Inmiddels produceert hij onder de naam Veltsam zo’n vierduizend liter balsamicoazijn per jaar en heeft hij z’n gewone baan opgezegd. In 2015 én 2019 won zijn Veltsam goud bij de Alpen-Adria-Proeverij: niet slecht voor een Oostenrijkse nieuwkomer tussen ervaren, vooral Italiaanse balsamicomakers.

Barriquevaten met balsamicoazijn

Thomas Mayer laat zijn azijn rijpen in een traditionele wijnkelder in de Weinzierlbergstraße, een Kellergasse aan de stadsrand. Daar liggen ook de wijnbergen (30 hectare) van de stad Krems zelf, die al sinds 1452 een eigen wijngoed heeft en daarmee een van de oudste wijnproducenten van Europa is. In de middeleeuwen had de nachtwacht in september en oktober – als de druiven rijp waren – als extra taak het op heterdaad betrappen van druivendieven. De straffen waren niet mild. Na een rondje ‘waterboarding’ in een bron bij de stadsgracht werd de dief naar de rechter gebracht. Als die hem schuldig bevond, werd een oor afgesneden.

Krems Und Stein

Toen Krems en Stein nog gescheiden waren, lag er tussen de steden een grote vlakte waar geiten en ander vee graasden. In de 17e eeuw werd hier het kapucijnenklooster Und gesticht. Nu heet de hele wijk Und. Lange tijd was het een ­verwaarloosd stuk stad, met een tankstation, een gevangenis, fabrieken en parkeerplaatsen, maar de afgelopen decennia is er een aantrekkelijk museumkwartier ontstaan, met een Kunsthal (Franz-Zeller-Platz 3) in een oude tabaksfabriek (met wisselende exposities van moderne kunstenaars), de galerie met beeldentuin Forum Frohner (Minoritenplatz 4, gewijd aan de Oostenrijkse schilder/beeldhouwer Adolf Frohner) in een voormalig Minorietenklooster en een Karikatuurmuseum. Deze ‘Kunstmeile’ heeft Und smoel gegeven, zodat Krems en Stein nu trots als Krems-Und-Stein door het leven gaan. Een bezoek aan de wijk is zeker niet alleen de moeite waard als slecht weer-programma.

© Karikaturmuseum Krems

Het Karikaturmuseum (landstraße 3a) is een van de belangrijkste in z’n soort in Europa, met uitsluitend museaal en origineel werk. Naast wisselende (internationale) exposities is er permanent aandacht voor de Oostenrijker Manfred Deix (1949-2016). Hij neemt in karikaturen, cartoons, schilderijen en grafisch werk politici, adel en kerk net zo onbarmhartig op de korrel als seksisme, racisme, corruptie en burgerlijkheid. Vaak gebeurt dat in seksueel expliciete beelden. Het zegt iets over het Oostenrijks vermogen tot zelfspot, vindt directeur Gottfried Gusenbauer, dat Deix ondanks al dat provoceren toch een beroemdheid werd. Buitenlandse bezoekers zijn volgens hem vaak geschokt. ‘Ze kennen het Oostenrijk van de hoge cultuur en elite. Mensen als Deix laten zien hoe het er achter onze toeristische façade uitziet. Zelfs als je de context niet altijd kent of begrijpt, is de zeggingskracht onmiskenbaar groot.’

Twee typetjes van Deix staan als levensgrote beelden op het plein voor het museum. Het gebouw zelf is een ontwerp (uit 2001) van architect en karikaturist Gustav Peichl. Buiten valt vooral de markante dakconstructie op. De uitstekende ‘pieken’ lijken vaag op trapgevels en zijn een humoristische knipoog naar het historische daklandschap in de aangrenzende wijken.

Egon Schiele

Landesgalerie Neder-Oostenrijk © Wikipedia Commons

Naast het Karikaturmuseum staat de Landesgalerie Nieder-Österreich. Er is werk te zien van kunstenaars uit Neder-Oostenrijk vanaf de 19e eeuw, onder wie een grootheid als Egon Schiele. Waar het karikatuurmuseum nog een poging doet om bij de omgeving te passen, geldt dit voor de spectaculaire, futuristisch ogende Kunstmuseum helemaal niet. Het pand lijkt nog het meest op een kubus met visschubben. Het vier verdiepingen tellende gebouw, ontworpen door de broers Bernard en Stefan Marte (Marte.Marte) uit Vorarlberg, rijst als een golf omhoog (hoe hoger, hoe smaller). De scheve wanden van de bovenste drie verdiepingen zijn van de buitenwereld afgesloten door 7200 matgrijze zinken Schindel (een soort dakpannen), als de schubben van een vis. De sokkel (het entreegedeelte op de begane grond) kreeg juist een glazen, eveneens gewelfde façade.  ‘Natuurlijk was er veel discussie over de wenselijkheid van zo’n extreem modern gebouw in deze historische stad,’ vertelt directeur Christian Brand, ‘maar waarom zou een museum van nu er moeten uitzien als iets uit voorbije eeuwen? Het moet juist een contrapunt zijn. Wel kun je op de bovenverdieping vanuit een venster uitkijken over Stein en heb je vanaf het grote terras uitzicht op de Donau en de abdij van Göttweig. Zo verbinden we heden en verleden en laten we letterlijk zien dat het allebei de moeite waard is.’