Wijnreportage

Thermenregion: Romantisch wijnland

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Waterleidingsweg langs het Chorherrenstift in Gumpoldskirchen

Een romantisch landschap met wijngaarden en heuvels, een grote variëteit aan wijnen, historische plaatsjes met tal van Heurigen (wijnlokalen): dat alles kenmerkt de Thermenregion. De naam verwijst naar de zwavelhoudende warmwaterbronnen van het Romeinse Aquae (nu Baden). In 1985 werd het ook de aanduiding van de toen samengevoegde wijnbouwgebieden Gumpoldskirchen en Bad Vöslau. De 2.181 hectare wijngaarden verlopen vanaf de stadsrand van Wenen langs de heuvelrug Anninger naar de zuidkant van Baden.

In het noordelijke deel, rondom de gemeentes Perchtoldsdorf, Gumpoldskirchen, Pfaffstätten, Baden, Guntramsdorf en Traiskirchen, regeert de witte wijn, met als specialiteit Rotgipfler en Zierfandler – ook wel Spätrot genoemd. De wijnen worden gemaakt van  twee autochtone witte druivenrassen die wereldwijd nergens anders in noemenswaardige hoeveelheden worden verbouwd. In de zuidelijker wijngaarden van Bad Vöslau, Sooß, Tattendorf en Teesdorf domineert rode wijn als Pinot Noir, St. Laurent en Blauer Portugieser.

Kloosterwijn

Avondschemering op Freigut Thallern

De Thermenregion is een van Oostenrijks oudste wijngebieden. Wijnbouw werd hier aan het begin van onze jaartelling geïntroduceerd door de Romeinen. Ze plantten in de wijde omtrek druivenstokken om de in het nabije Carnuntum en Vindobona (nu Wenen) gelegerde soldaten met voldoende wijn te kunnen bevoorraden. Na hun vertrek bleven boeren kleinschalig wijn verbouwen, maar die was weinig verfijnd. Pas met de komst van kloosterordes in de middeleeuwen kwam de expertise en nam de kwaliteit toe. Al gauw werden de wijnen uit de regio tot ver daarbuiten gewild. Wij beginnen onze wijnexpeditie dan ook passend bij het Freigut Thallern in Gumpoldskirchen, eigendom van de cisterciënzer monniken van de abdij Heiligenkreuz in de nabije Wienerwald. Het witgekalkte gebouwencomplex oogt dankzij de barokke toren van de Johanneskapel zelf ook als een klooster, maar is in feite de seculiere Lesehof: de plek waar wijn wordt geproduceerd en gekelderd.

Freigut Thallern © ÖWM

Heiligenkreuz werd in 1133 gesticht door markgraaf Leopold III van Oostenrijk, daartoe aangespoord door zijn zoon die tijdens een studiereis in Frankrijk bij de orde was ingetreden. De eerste twaalf monniken kwamen vanuit het wijngoed Clos de Vougeot in   Bourgondië. De overgang naar het bosrijke Wienerwald was een grote schok, vertelt Erich Polz, telg uit de Stiermarker wijnbouwfamilie die het Freigut tegenwoordig van de monniken pacht. ‘Het was er koud, nevelig en totaal ongeschikt voor wijnbouw. Om te voorkomen dat ze weer zouden vertrekken, kregen ze in 1141 van Leopold het wijndorpje Thallern cadeau: toen twee of drie kleine boerderijen met omliggende wijngaarden. Nu ze hun eigen wijn konden maken, viel het in Oostenrijk uit te houden en zijn ze gebleven.’

Erich Polz maakt ook als dirigent carrière © Styriarte

De cisterciënzer namen vanuit Bourgondië zowel eigen druiven mee (pinot noir, chardonnay) als ervaring met het maken van kwaliteitswijn . Ze bouwden hun Freigut (=vrijgesteld van belastingen) en begonnen de wijngaarden opnieuw te beplanten. Volgens Erich Polz kan het geen toeval zijn dat ze juist dit gebied van Leopold cadeau kregen. ‘Ze hebben hun “cadeau” waarschijnlijker zelf uitgekozen, want Gumpoldskirchen ligt op een voormalige zeebodem en de grond was net als in Bourgondië  rijk aan schelpkalk.’

Sinds 8 oktober 1141 wordt op Freigut Thallern ononderbroken wijn geproduceerd. Het is daarmee het op een na oudste wijngoed van Oostenrijk, na dat van de Augustiner-abdij in Klosterneuburg (gesticht in 1114). Nadat de familie Polz de pacht overnam werd het historische ensemble met veel respect gesaneerd en gerevitaliseerd. De oude wijnkelder herbergt nu een moderne gebiedsvinotheek, met ruimte voor wijnproeverijen in de aangrenzende Prälatenstöckel: het voormalige woonhuis van de beheerder. Het kloosterrestaurant werd nieuw leven ingeblazen en het hoofdgebouw kreeg een bestemming als boetiekhotel. In de kapel vestigt het unieke hoofdaltaar van de Italiaans-Oostenrijkse beeldhouwer Giovanni Giuliani (1664-1744) de aandacht op de primaire functie van het Freigut. Christus hangt niet aan het kruis maar aan een dikke wijnstok (afkomstig uit de kloosterwijngaard). Om hem heen zweven naast engelen ook een schop en houweel: de belangrijkste werktuigen van de wijnboer. ‘Ich bin der ware Weinstock, ihr seid meine Reben’ (Joh. 15), aldus het Bijbelcitaat boven zijn hoofd.

Freigut Thallern. Thallern 1 in Gumpoldskirchen, freigut-thallern.at

Wijnarchief

Gumpoldskirchen

Van Freigut Thallern wandelen we tussen de wijngaarden door naar het centrum van Gumpoldskirchen. De parochie werd in 1241 eigendom van de Duitse Orde: een geestelijke ridderorde ontstaan in de nadagen van de Derde Kruistocht. Ze bouwden een gotische hallenkerk en een kasteel: ook nu nog de van verre zichtbare sacrale herkenningspunten van het plaatsje.

Turmhof in Gumpoldskirchen

Behalve de cisterciënzer kochten ook de benedictijner-abdijen van Melk, Kremsmünster en Weihenstephan zu Bayern wijngaarden rondom Gumpoldskirchen en bouwden ze er grote wijnmakerijen als de Melkerhof (hofleverancier van het Oostenrijkse keizerrijk) en de Benediktinerhof. Talrijke renaissancepanden herinneren aan de toenmalige rijkdom, zoals het raadhuis met arcaden en machtige toren (uit 1559) en de vijf meter hoge Pranger (schandpaal) ernaast. In de hoogtijdagen was de helft van de wijngaarden in het plaatsje van kloosterordes. Nu is dat nog steeds 25 procent, maar vrijwel overal heeft de kerk zich uit de actieve wijnbouw teruggetrokken en zijn de wijngaarden verpacht. In Gumpoldskirchen zijn vijftig wijnboeren actief. Twintig ervan openen in de zomermaanden de poorten: dan kun je hun wijnen proeven in de kelders en op de terrassen van de binnenhoven. Het centrum van Gumpoldskirchen verandert dan in één grote, gezellige Heurigen.

Wijnarchief Gumpoldskirchen

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werden de wijnkelders van Gumpoldskirchen leeggehaald door Russische soldaten. Meteen daarna begon de al in 1904 opgerichte Winzergenossenschaft (de lokale coöperatie van alle wijnboeren) met de aanleg van een nieuw ‘wijnarchief’ van speciale wijnen, zoals elke jaargang van de zogeheten Königsweine: een droge én een zoete witte wijn gemaakt van de lokale druivenrassen rotgipfler en zierfandler. Het visitekaartje van de gemeente dient als relatiegeschenk en wordt geserveerd bij officiële feesten en partijen. ‘In het begin kwamen de Königsweine elk jaar van een andere wijnboer’, vertelt Konrad Reisacher, voormalig voorzitter van de Winzergenossenschaft. ‘Dat leidde natuurlijk tot jaloezie: Waarom hij wel en ik niet? Daarom maken we sinds 1965 een gemeenschappelijke jaargangswijn van geselecteerde druiven uit de beste wijngaarden in de regio.’

Decennium-proeverij

Bergerhaus

We treffen Reisacher in het wijnbouwmuseum in het 16e-eeuwse Bergerhaus. Hij neemt ons mee naar de kelder waar een groot deel van het wijnarchief ligt opgeslagen. Naast de Königsweine bijvoorbeeld ook de Opernball-wein, in 1958 door de wijncoöperatie gecreëerd voor het eerste Weense operabal na de Tweede Wereldoorlog. Bijzonder is ook een restant van de Gumpoldskirch­ner Spätlese 1957. Die wijn werd geschonken bij het banket tijdens de Top van Wenen in 1961, waar de Russische premier Nikita Chroesjtsjov en de Amerikaanse president John F. Kennedy elkaar troffen om midden in de Koude Oorlog de angel uit de onderlinge betrekkingen te halen. ‘Kennedy had onze wijn door de Amerikaanse ambassade speciaal laten bestellen, omdat hij van soldaten had gehoord dat de kwaliteit zo goed was.’

Konrad Reisacher

Van elke jaargang Königsweine liggen nog honderden flessen in het archief, vertelt Reisacher. De archivarissen – wijnboeren en wijnliefhebbers – organiseren elk jaar een decennium-proeverij om te kunnen beoordelen hoe ze zich ontwikkelen en documenteren dat nauwgezet. ‘Elke jaargang wordt om de tien jaar opnieuw geproefd, in 2020 bijvoorbeeld die uit 1950, 1960, 1970, 1980 et cetera.’

Om te bewijzen dat zelfs ‘bejaarde’ wijnen nog interessant kunnen zijn, ontkurkt Reisacher voor ons een Spätlese uit 1956. De zoete wijn heeft een wat donkere kleur (‘het is natuurlijk geen jongeling meer’), maar ruikt goed en smaakt misschien iets minder zoet en aardser dan toen hij werd gebotteld, maar is nog steeds verdienstelijk. ‘1956 was een moeilijk jaar met veel druivenziektes, maar het heeft de wijn niet geschaad’, constateert Reisacher tevreden.

Alle lokale wijnen – inclusief de Königsweine – zijn verkrijgbaar in de ortsvinothek van Gumpoldskirchen in het Bergerhaus. Het pand biedt ook onderdak aan het wijnbouwmuseum, het toerismebureau en een expositieruimte met wisselende tentoonstellingen. Schrannerplatz 5, gumpoldskirchen.at

Toch niet uit Porto

Uitzicht op Baden en Bad Vöslau

De volgende dag nemen we de sneltram van Gumpoldskirchen naar Bad Vöslau: een ritje van 20 minuten. Tot 1772 werd rondom dit plaatsje uitsluitend witte wijn geproduceerd. Dat veranderde toen de industrieel Johann von Fries, indertijd eigenaar van de Herrschaft Vöslau, een blauwe druivensoort begon aan te planten. Die gedijde op de warme gronden van de thermenlinie rondom Vöslau dermate prachtig dat het resultaat – een volle rode wijn – al gauw de bijnaam Vöslauer kreeg. De officiële naam is Blauer Portugieser, omdat lange tijd werd aangenomen dat de druivenstokken uit het Portugese Porto stamden. DNA-onderzoek heeft uiteindelijk aangetoond dat het wel degelijk om een authentiek Oostenrijkse druif gaat. In Bad Vöslau worden inmiddels meer rode (70 procent) dan witte wijnen geproduceerd: naast Blauer Portugieser vooral Zweigelt.

Standbeeld voor Joseph II in Bad Vöslau

In het kuurpark staat een monument voor keizer Joseph II. Zijn Buschenschank-Patent is voor alle wijnregio’s in Oostenrijk van onschatbare waarde geweest. In dit document – gedateerd op van 17 augustus 1784 – krijgt ‘jedermann die Freyheit, die von ihm selbst erzeugten Lebensmittel, Wein und Obstmost, zu allen Zeiten des Jahrs, wie, wann und zu welchem Preise er will, zu verkaufen oder auszuschenken.’

Restaurant Schlemmereck in Bad Vöslau, tevens vinotheek

Het was de geboorte van de Buschenschanken/Heurigen, waar wijnboeren hun eigen wijn mogen aanbieden en koude hapjes mogen serveren. Vroeger was elk derde huis in Bad Vöslau een Heurigen. ‘Mede daarom worden er hier zo veel verschillende soorten wijn gemaakt’, vertelt wijnboer en Heurigen-bezitter Karl Liesacher. ‘Omdat wijn indertijd alleen Ab Hof en in de Heurigen werd verkocht, wilde iedereen sowieso een breed palet bieden: voor elke voorkeur een eigen wijn. Vervolgens werd het een sport om ook iets te maken dat niemand anders had, zodat mensen speciaal voor die exclusieve wijn naar jou toe zouden komen.’

De vinotheek van Bad Vöslau, met ruim honderddertig wijnen van dertig wijnboeren uit de Thermenregion, is ondergebracht in de kelders van restaurant Schlemmereck in het centrum van het stadje. Ze kunnen in het restaurant ook per glas worden besteld. Hauptstraße 1, schlemmereck.at

Toerismebureau Bad Vöslau: badvoeslau-tourismus.at

Ausg’steckt

Bordje van de 1. Wiener Wasserleitungsweg

Van Bad Vöslau willen we te voet terug naar Gumpoldskirchen over de zogeheten Wasserleitungsweg: een in totaal 37 kilometer lange route die grotendeels het traject van de 1. Wiener Hochquellenwasserleitung volgt. Keizer Franz Joseph liet deze waterleiding – die vrijwel overal het natuurlijk verloop in het landschap volgt – in 1857 aanleggen om de Oostenrijkse hoofdstad (en dus ook zijn paleizen) dagelijks te kunnen voorzien van vers water uit het gebied van Rax en Schneeberg.

Wijnwandelweg

De wandelroute werd in 1998 aangelegd en is relatief vlak en aangenaam omdat je goeddeels door de wijngaarden loopt. Via het verstilde wijndorpje Sooß bereiken we na ongeveer twee uur lopen (8 kilometer) het kuuroord Baden. Daar nemen we een taxi naar de wat excentrisch gelegen monumentale Streiterhof, de voormalige Lesehof (wijnmakerij) van het klooster Melk in deze regio. Het pand – voor het eerst genoemd in 1448 – werd in 1966 verkocht aan de wijnbouwfamilie Märzberger en is nu goeddeels ingericht als Heurigen. De diverse ruimtes ademen nog steeds de sfeer van weleer, met veel hout, historisch werktuig en in de Pressraum een gigantische houten wijnpers uit de 17e eeuw. In de hoofdruimte, de Kaiser Friedrich Schänke, treffen we gids Hans Ecker. Hij vertelt dat Baden in zijn jeugd (nu is hij begin zeventig) nog zeker vierhonderd Heurigen telde. Als ‘Ausg’steckt’ was (de dagen en tijden dat een Heurigen geopend mag zijn) werden slaap- of woonkamer uitgeruimd en begon er een soort stoelendans. Ecker: ‘Als jij Ausg’steckt had, kwamen de buren naar je toe en schreef je op voor welk bedrag ze gedronken hadden. Als je buren Ausg’steckt hadden, moest je vervolgens voor hetzelfde bedrag bij hen drinken.’

Hauervinotheek Baden

De veertig wijnbedrijven die Baden nu telt zijn grote spelers in vergelijking met de vierhonderd van vroeger.  ‘Toen kon vrijwel niemand van de wijnbouw leven. Vaak deden de vrouwen het werk in de wijngaard en hadden de mannen een gewone baan.’

Ruim honderd wijnen van twaalf Badener wijnbouwfamilies vind je in de Hauervinothek, gevestigd in de voormalige herberg van de abdij Heiligenkreuz. Brusattiplatz 2 in Baden bei Wien, hauervinothek.at

Streiterhof: Leesdorfer Hauptstraße 64, streiterhof.at (openingstijden onder Ausg’ steckt)

Toerismebureau Baden: badvoeslau-tourismus.at

Terras in de wijnbergen

Grenspaaltje

In gezelschap van Ecker verlaten we Baden en lopen we verder over de Wasserleitungsweg naar Gumpoldskirchen, nog eens ongeveer acht kilometer. Hij attendeert ons op de grenspaaltjes langs het pad die het grondgebied van Wenen (overal waar de waterleiding onder onze voeten loopt) scheiden van dat van de Thermenregion in Neder-Oostenrijk. Aan weerszijden van het pad staan her en der houten hutjes met geïmproviseerde terrassen. Bij mooi weer gaan de luiken open en kun je er wijn en hapjes bestellen: een soort pop-up Heurigen dus. Voor wijnliefhebbers  dé gelegenheid om kennis te maken met de hier geboren paradedruiven rotgipfler en zierfandler en te ontdekken wie er de beste wijn van maakt.

De volledige  Wasserleitungsweg langs het traject van de 1. Wiener Hochquellenwasserleitung is 37 kilometer lang en loopt van de wijk Mödling in Wenen tot Kaiserbrunn in Reichenau an der Rax.  Download hier de gratis routebeschrijving.