Eisenstadt

In het spoor van Joseph Haydn

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Uitzicht vanaf de bergkerk

Met 15.000 inwoners is Eisenstadt de kleinste hoofdstad van een Oostenrijks Bundes­land, maar ook een van de charmantste. Het stadje – eigenlijk een groot dorp – was de belangrijkste residentie van de Esterházy-familie, een van de rijkste en machtigste vorstenhuizen in de Oostenrijks-Hongaarse monarchie. Hun prachtige barokpaleis domineert nog steeds het compacte centrum en speelt een centrale rol in het culturele leven. Dat was ook al zo in de tijd van Joseph Haydn (1732-1809), die hier een groot deel van zijn leven woonde en werkte in dienst van de Esterházy’s. Eisenstadt verkennen in de voetsporen van de grote Oostenrijkse componist vereist dan ook niet veel verbeeldingskracht.

Paleis Esterházy

Startpunt is uiteraard het paleis zelf met de inmiddels naar Haydn vernoemde concertzaal, waar de componist tal van premières en uitvoeringen van zijn werk dirigeerde. Het paleis dankt zijn huidige omvang en uiterlijk aan Paul I Esterházy (1635-1713), de eerste telg uit een geslacht van Hongaarse baronnen en graven die tot vorst werd benoemd. Zijn nazaat prins Paul II Anton Esterházy haalde de jonge Haydn in 1761 naar Eisenstadt als vice-kapelmeester en potentieel opvolger van de toen al hoogbejaarde gerespecteerde kapelmeester Gregor Joseph Werner. Waar Werner vooral kerkelijke muziek componeerde, kreeg Haydn de opdracht de wereldse muziek verder te ontwikkelen. Ook het beheer van het muziekarchief, de zorg voor het huisorkest en de instrumenten en het geven van concerten behoorden tot zijn taken. ‘Vanaf het begin verdiende Haydn meer dan Werner’, vertelt Florian Bayer – manager van de Esterházy-collectie. ‘Dat zou een affront voor Werner zijn geweest, ware het niet dat contractueel werd vastgelegd dat de totale uitgaven voor het orkest niet mochten stijgen. Haydn moest zijn hogere salaris als orkestleider dus terugverdienen door te bezuinigen op het orkest.’

Zowel de kwitantie van Haydn’s eerste salaris als een brief waarin hij uitlegt dat de derde hoornist overbodig is en dus ontslagen kan worden, zijn te zien in een permanente expositie in het paleis over de relatie tussen Joseph Haydn en de vier vorsten Esterházy die hij achtereenvolgens diende. Ook Haydn’s tweede arbeidscontract uit 1769 – bij zijn promotie tot kapelmeester – ligt in een vitrine. Bayer: ‘Het is een klein juweel omdat eruit blijkt dat Haydn behalve in geld ook in natura met vlees, hout en wijn werd uitbetaald. Een deel van de circa vierhonderd liter wijn die hij per jaar kreeg, keerde hij op zijn beurt weer als salaris uit aan zijn muzikanten.’

Een rondleiding in het paleis voert langs de appartementen van de vorstinnen Esterházy, de slotkapel en de Haydn-zaal die bekend staat om haar fantastische akoestiek. Exposities in het paleis gaan over onder meer de relatie tussen Joseph Haydn en de vorsten Esterházy, over het leven aan het hof in vorige eeuwen en over het roerige leven van Melinda Esterházy, de primaballerina die de laatste vorst Paul V Esterházy huwde. De kelders en gangen onder het paleis herbergen het grootste wijnmuseum van Oostenrijk. Ook de Engelse landschapstuin ten noorden en oosten van het paleis kan worden bezichtigd. Let op: keuze uit één ticket voor alle exposities of deeltickets. Esterházyplatz 1, esterhazy.at

Huis en tuin

Raadhuis

Het paleis Esterházy grenst direct aan de Hauptstraße met raadhuis, pestzuil en toerismebureau. Aan weerszijden van deze gezellige voetgangerszone liggen kleine winkeltjes, cafés en restaurants met terrasjes. Ook hier is Haydn nooit ver weg. Citaten van de componist staan gegraveerd in veel etalageruiten. Haydn zelf woonde enige tijd op kamers boven de huidige Optik Oswald (nummer 24a). Iets verderop aan de overkant kun je bij Konditorei Arnberger de Haydn-taart proeven: de door banketbakker Josef Arnberger gecreëerde taart is een compositie van nougatdeeg gevuld met kersenjam en couverture van chocolade en kersenmarsepein. Kersen omdat het verhaal wil dat Haydn – toen hij als jochie auditie deed voor het knapenkoor van de Weense Stephansdom – werd afgeleid door een schaal kersen die hij vanuit zijn ooghoek zag.  

Museum Haydn-huis

Parallel aan de Hauptstraße loopt de Joseph Haydn-Gasse (vroeger Klostergasse), een mooi barok ensemble. Het huis op nummer 21 kocht Haydn in 1766 na zijn promotie tot kapelmeester, samen met een stuk grond achter het ziekenhuis dat als groente-, kruiden- en siertuin diende. Die tuin was vooral het domein van zijn echtgenote. Haydns huwelijk met Maria Anna Theresia Keller was niet erg gelukkig en zowel de componist als zijn vrouw hadden buitenechtelijke relaties. Desondanks bleven ze tot haar overlijden in 1800 bij elkaar. Hun woning is sinds 1935 een museum gewijd aan het privéleven van de componist.  Werkkamer, keuken en slaapkamer in dit Haydn-Haus zijn ingericht met meubels uit Haydns tijd. Te zien is onder meer zijn hamervleugel uit 1780 en een brief aan zijn geliefde, de moeder van Haydn’s waarschijnlijke (enige en niet erkende) zoon. Wie de compacte baroktuin van het echtpaar in de Bürgerspitalgasse wil bezichtigen (tussen mei en september) kan zich hier aanmelden.  

Van 1790-1792 en 1794-1795 maakte Haydn reizen naar London. Na de tweede reis keerde de componist niet terug naar Eisenstadt. Hij woonde de rest van zijn leven in Wenen, maar bleef formeel bij de Esterházy’s in dienst en componeerde tussen 1796 en 1803 nog elk jaar een symfonische mis voor de viering van de naamdag (in september) van de echtgenote van zijn toenmalige baas Nicolaas II. Een paar jaar voor zijn overlijden stopte hij noodgedwongen met werken. Ideeën had hij nog genoeg, maar het ontbrak hem aan kracht om ze uit te voeren.

Gestolen schedel

Josef Haydn © Royal College of Music, Museum of Instruments

Haydn stierf op 31 mei 1809 tijdens de belegering van Wenen door Napoleon. Omdat niemand de stad uit kon, kreeg hij aanvankelijk een eenvoudig graf op een lokaal kerkhof. Dat hij intussen wereldberoemd was, blijkt wel uit het feit dat Franse en Oostenrijkse officieren samen een erehaag vormden bij een herdenkingsdienst enkele weken na zijn overlijden in de Weense Schottenkirche.

In 1820 lieten de Esterházy’s het lichaam van hun ‘huiscomponist’ alsnog opgraven en overbrengen naar de Bergkerk (Josef-Haydn-Platz 1) in Eisenstadt. In dit monumentale kerkgebouw had Haydn veel concerten gedirigeerd en op het orgel gespeeld dat in 1797 naar zijn specificaties werd gebouwd door de Weense orgelbouwer Johann Gottfried Malleck.

Aan­ ­Haydns­ herbegrafenis is een bizar verhaal verbonden. Bij het opgraven van het lichaam in Wenen bleek de schedel tot ieders schrik te ontbreken. Dat klinkt nu macaber, maar in die tijd dacht de medische wetenschap dat je aan de omvang van iemands schedel diens genialiteit kon aflezen. Joseph Karl Rosenbaum, een voormalig secretaris van de Esterázy’s, was ook een aanhanger van deze leer en had Haydn’s schedel waarschijnlijk door een grafdelver laten stelen om deze nader te bestuderen. Eenmaal uitgekookt stelde hij hem tentoon in een glazen vitrine in zijn tuin. Hoewel de dader snel was opgespoord, werd bij een huiszoeking niets gevonden. ‘Mevrouw Rosenbaum was met het reliek in bed gekropen en deed alsof ze erg ziek was’, vertelt Walter Reicher van de Joseph Haydn Privéstichting Eisenstadt. ‘Later overhandigde Rosenbaum alsnog een schedel aan de vorst en deze werd bij Haydns gebeente in Eisenstadt gevoegd.’

Kalvarienberg met Bergkerk

Achteraf bleek uit Rosenbaums dagboeken dat het niet om Haydn’s schedel ging. Het ‘origineel’ kwam na Rosenbaums dood via allerlei omzwervingen in 1895 in het bezit van de vereniging Gesellschaft der Musikfreunde in Wenen. De authenticiteit ervan werd overigens pas in 1909 overtuigend bewezen, na vergelijking met ­Haydns dodenmasker. Reicher: ‘Jarenlang weigerde de Musikverein de schedel af te staan. Pas in 1954 besloot de toenmalige directeur dat een scheiding van 145 jaar genoeg was. De schedel is toen met een erewacht naar Eisenstadt gebracht en alsnog met het lichaam verenigd.’

Net als het paleis werd ook de bergkerk gebouwd in opdracht van Paul I Esterházy. Sinds 1932 ligt Haydn er in een mausoleum onder de noordelijke toren – aanvankelijk dus zonder schedel. Zijn graftombe wordt omringd door vier kariatiden (gebeeldhouwde vrouwelijke figuren) die staan voor de jaargetijden uit het gelijknamige oratorium van de componist. Een bezoek aan de kerk is ook een belevenis vanwege het aangrenzende calvariebergcomplex, met acht kapellen, vijfenvijftig engelen en meer dan driehonderd levensgrote houten en stenen barokke beelden in grotten en nissen. Bereik je via alle gangen en trappen eenmaal de kapel op de top, dan word je beloond met een prachtig uitzicht over het kasteel en het centrum van Eisenstadt.

Graftombe Josef Haydn

Soundtrack van de regio

Haydn werd geboren in Rohrau, waar zijn geboortehuis nu een museum is, ging naar school in Hainburg (waar hij zijn eerste muzieklessen kreeg) en trad op zijn achtste toe tot het knapenkoor van de Stephansdom  in Wenen. Het grootste deel van zijn leven woonde hij echter in een straal van 50 kilometer rondom de Neusiedler See in Burgenland: zowel in Eisenstadt als in paleis Esterházy in Fértöd (het zomerverblijf van de Esterházy’s). ‘Er zijn weinig componisten zo sterk in één regio zijn verankerd. Dit is echt Haydnland’, aldus Walter Reicher, algemeen secretaris van de internationale Joseph Haydn Privatstiftung in Eisenstadt. Als voorbeeld noemt hij het oratorium Die Jahreszeiten uit 1801, een van Haydns laatste werken. ‘Tekst en melodie gaan over onze winters, ochtendnevel, onweer, de jacht en de wijnoogst. Het is een soundtrack voor deze regio én zijn muzikale testament, een autobiografische terugblik op de streek waarmee hij zich verbonden voelde.’

Kasteel Fértöd in Hongarije © Wikimedia Commons, Civertan

Ook Haydn’s Symfonie nr. 45 – met de bijnaam Afscheidssymfonie – heeft een directe link met de regio. Reicher: ‘Ze is ontstaan 1772 in Fértöd. Tijdens het jaarlijkse zomerverblijf hier van de Esterházy’s moesten Haydn en zijn orkest altijd mee. De musici vonden het daar niet fijn. Ze mochten hun echtgenotes en kinderen niet meenemen. Het stikte er bovendien van de muggen omdat het moerasgebied was. Toen de vorst in 1772 het vertrek keer op keer uitstelde vanwege het aanhoudende mooie weer, begonnen de musici zich bij Haydn te beklagen. Daarop schreef hij deze symfonie, waarin de musici tijdens het laatste deel een voor een stoppen met spelen, hun kaars uitblazen, hun partituur meenemen en het podium verlaten, totdat nog maar twee violisten overblijven. Zo maakte Haydn – die wordt beschreven als een vrolijke, schalkse man – duidelijk dat het mooi was geweest. De vorst begreep de boodschap en zei na de uitvoering: “Het is goed. We vertrekken morgen.”’

Esterházy’s

Paul I Fürst Esterhazy (1635–1713)

De Esterházy zijn een oud, zeer invloedrijk en rijk magnatengeslacht uit Hongarije, met tijdens de Oostenrijks-Hongaarse monarchie uitgestrekte bezittingen (zoals meer dan honderd paleizen) in het hele Habsburgse rijk. Naast het stamhuis in Eisenstadt imponeert vooral paleis Fértöd bij Sopron in Hongarije. Het is het grootste zomerpaleis dat ooit in Centraal-Europa werd gebouwd en wordt ook wel het Hongaarse Versailles genoemd.

De eerste ‘vorst’ van het geslacht was Paul I Esterházy de Galantha. Hij verwierf die titel in 1687 als dank voor zijn steun aan het Habsburgse keizerhuis tijdens tal van veldtochten tegen de Osmaanse Turken – die in die tijd de Hongaarse vlakte probeerden te veroveren en zelfs tot Wenen doordrongen. Alle Esterházy’s waren grote kunst- en cultuurliefhebbers. Paul I dichtte, componeerde en speelde klavecimbel. Zijn zoon haalde Haydn als vice-kapelmeester naar Eisenstadt. Kleinzoon Nicolaas stichtte de muziekschool in de stad.

De afbraak van het familievermogen begon in 1918 met het uiteenvallen van Oostenrijk-Hongarije. Een flinke slag volgde in 1948 toen het leeuwendeel van de familiebezittingen in Hongarije (onder meer paleis Fértőd) door het communistische regime werd onteigend. Niet dat de familie daardoor aan de bedelstaf is geraakt. Ze heeft in Oostenrijk nog steeds enorm veel bezit: naast paleizen ook bossen met jachtgebieden, landgoederen, een wijngoed en meerdere kunstcollecties.

Burcht Forchenstein © esterhåazy.at / Roland Schuller

Nadat de laatste vorst Paul Esterházy V in 1989 stierf, bracht zijn weduwe Melinda (een voormalige primaballerina) het familiebezit onder in enkele privéstichtingen. In en om Eisenstadt beheren die naast paleis Esterházy ook de burcht Forchenstein, kasteel Lackenbach en de steengroeve St. Margarethen – met een openluchtpodium waar ‘s zomers operavoorstellingen zijn. Net buiten Eisenstadt ligt het Esterházy Weingut. Dit 250 jaar oude wijngoed rondom de Leitha­berg produceert topwijnen en sekt, met naast klassiekers als Welschriesling, Chardonnay en Zweigelt uiteraard ook een vorstelijke cuvée-lijn: Der Prinz, die Prinzessin en der Froschkönig. In de moderne vinotheek kun je de wijnen proeven en kopen en zijn er geregeld evenementen als een wijn-kruiden-proeverij of een rondleiding door een deel van de wijngaarden.

Wijngoed en vinotheek: Trausdorf 2 in Trausdorf, esterhazywein.at

Opera in de steengroeve: operimsteinbruch.at