Aantrekkelijke Attersee

Salzkammergut

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Het is vroeg in de ochtend. We staan op een steiger in de Attersee en zijn in de prehistorie beland. Op het rustige, turkooiskleurige water van het meer glijdt een korjaal (boomstamkano) voorbij. Aan boord twee mannen in witte, linnen tunica’s met om hun middel een vlassen touw. Met elk een houten roeispaan in handen sturen ze de uitgeholde boomstam over het verder verlaten meer... net als de vissers die hier woonden in de paalbouwtijd (ongeveer 5000 tot 500 jaar v. Chr). Hoe stabiel zo’n korjaal op het water ligt, ervaren we zelf tijdens een korte ‘lift’ in deze oervorm aller boten.

Dertig nederzettingen

Een van de prehistorische schippers is Alfons Egger, voorzitter van de vereniging Pfahlbau am Attersee. Eenmaal aan wal verdwijnt zijn tunica in een tas en staat hij voor ons in spijkerbroek en overhemd. Langs de oevers van de Attersee, aldus Egger, stonden ooit meer dan dertig paaldorpen, verspreid over diverse millennia in de prehistorie. De meeste waren vermoedelijk gebouwd op strandplaten die bij vloed onder water kwam te staan. Behalve tegen hoogwater boden de paalwoningen ook bescherming tegen wilde dieren. Door stijging van het waterpeil verdwenen de nederzettingen uiteindelijk allemaal onder water, maar één vindplaats is vanaf de oevers met het blote oog nog zichtbaar. We lopen met hem langs de tien meter hoge duiktoren van het openbare strandbad in Seewalchen am Attersee, waar in het ondiepe water meerdere rechtopstaande palen te zien zijn. Egger: ‘Toen de bodem van het meer moest worden uitgebaggerd om er veilig te kunnen duiken, kwam dit palenveld totaal onverwacht tevoorschijn. Dat is nu vijftig jaar geleden.’

Sindsdien geeft dit ’onderwaterarchief’ tal van artefacten prijs: Van pijlpunten, bijlen en keramiek tot zaden, houtresten, leren riemen, linnen kleding, scheermessen, ontlasting en zelfs zo’n zesduizend jaar bewaard gebleven gedroogde appelhelften.

Korjaal-regatta

Drie verzonken paaldorpen rondom de Attersee (Litzlberg-Süd, Abtsdorf I und III) zijn in het water zo goed geconserveerd en beschermd dat ze in 2011 samen met ruim 100 andere paaldorpen in de Alpen zijn opgenomen in de UNESCO-werelderfgoedlijst. De in 2015 opgerichte vereniging Pfahlbau am Attersee wil de tijd van weleer weer ‘beleefbaar’ maken. Zo staan er aan de oevers van het meer in de dorpen Seewalchen en Attersee paviljoens met meer informatie over de vroege samenlevingen. Het paviljoen in Attersee gaat met name in op de vraag waarom de bewoners zich op de oevers van de meren vestigden, hoe ze zich als groep organiseerden en samenleefden en hoe ze het landschap veranderden. In Seewalchen ligt het accent op het dagelijks leven, met thema’s als jacht, landbouw, ziekten, kleding, sieraden en werktuigen. Je ziet er ook een schaalmodel van een paalwoning en er is een steentijdtuin met nuttige planten uit het neoliticum aangelegd. Ook kun je bij de vereniging activiteiten boeken, zoals een tocht met een van hun twee boomstamkano’s.

Deze Einbäume – zoals de boten in het Duits genoemd worden – zijn reconstructies van originelen. Ze konden worden gemaakt nadat de Oostenrijkse Bundesforste twee zilverdennen van ongeveer 45 meter hoog en 340 centimeter omtrek ter beschikking had gesteld. Als experiment werd één exemplaar gemaakt met modern gereedschap als kettingzagen en het tweede exemplaar met historisch gereedschap. ‘Het historische team was als eerste klaar’, grinnikt Egger. ‘Met modern werktuig bleek het veel lastiger om de juiste rondingen erin te krijgen.’

Hij vertelt dat de boten net als in de paalbouwtijd waterdicht zijn gemaakt door ze na het vervaardigen eerst enkele weken onder water te dompelen, zodat het hout niet kan uitdrogen en barsten. Pas daarna werden ze gedoopt (op 6 augustus 2016) en vervolgens tijdens een regatta op de Attersee op zeewaardigheid getest. Sindsdien wordt er alle paar jaar zo’n regatta georganiseerd. Egger: ‘Alleen als we er zin in hebben, want het moet niet al te serieus worden. Het gaat ons vooral om het plezier dat we met elkaar hebben.’

De paalbouwpaviljoens in Seewalchen (hoek Agerbrücke / Promenade) en Attersee am Attersee (noordelijke promenade, bij de aanlegsteiger van de Attersee Schifffahrt) zijn gratis toegankelijk. Klik hier voor een overzicht van activiteiten van de vereniging Pfahlbau am Attersee, zoals het boeken van een tocht met een boomstamkano of een boottocht met gids over de Attersee waarbij beide paviljoens worden bezocht.

Lees hier onze reportage over Mondsee (eveneens in Opper-Oostenrijk), waar ook paaldorpen zijn gevonden die nu UNESCO-Werelderfgoedlijst zijn.

Algemene informatie over paalbouwnederzettingen in Oostenrijk: pfahlbauten.at

Sommerfrische

We maken een grote sprong in de tijd. De paalwoningen liggen al lang verscholen onder water en ook de meeste sporen van de Kelten en Romeinen die hen ‘opvolgden’ zijn verdwenen. Het huidige aanzien van het gebied rondom de Attersee dateert uit de tweede helft van de vorige eeuw, toen tal van ondernemers, artsen, wetenschappers, schilders en schrijvers er hun Sommerfrische (zomervakantie) begonnen door te brengen. De imposante villa’s die ze langs de oevers lieten bouwen, bepalen nog steeds het aanzien van de streek.

De aantrekkingskracht van de Attersee, met 46 vierkante kilometer Oostenrijks grootste meer, heeft voor een groot deel te maken met haar fascinerende kleurenspel. Afhankelijk van het weer glinstert ze grijs, zilver- of goudkleurig tot turkoois. Dit intense blauwgroen wordt veroorzaakt door planktonalgen en kalkkristallen, maar ook door het zeer heldere water. Dat zuivere water stroomt vanuit de stroomopwaarts gelegen Mondsee (waar als in een sedimentatiebekken zwevende stoffen naar de bodem zinken) via de verbindende beek Seeache in de Attersee.

Waarschijnlijk heeft niemand de kleuren van de Attersee beter getroffen dan Gustav Klimt, die tussen 1900 en 1916 vrijwel alle zomers in de regio doorbracht, bij voorkeur vergezeld door zijn levenspartner, modeontwerpster Emilie Flöge. In zijn schilderij Attersee uit 1900 legt Klimt het licht-en-schaduwspel op het water meesterlijk vast in ‘niets dan korte grijze en groene golven die door elkaar glijden’ – aldus kunstcriticus Ludwig Hevesi indertijd.

Klimt-tuin

Vaker dan het meer zelf schilderde Klimt bloeiende planten en bloemen in de tuinen van villa’s en boerderijen. Zes schilderijen van tuinen die tussen 1907 en 1916 in Attersee tot stand kwamen (Boerentuin, Boerentuin met Zonnebloemen, Boomgaard met Rozen, Boerentuin met Kruisbeeld, Italiaans Tuinlandschap en Tuinpad met Kippen) vormen de inspiratie voor een ongeveer 100 vierkante meter grote Klimt-tuin in de Marina-baai in het plaatsje Schörfling. In zes plantenbakken (met een uitvergrote foto van het betreffende schilderij ernaast) wordt hier gepoogd elke afbeelding na te bootsen met levende planten en bloemen. ‘Het resultaat zie je het beste in juli en augustus’, vertelt Evelyn Obermaier van de lokale Klimt-vereniging. ‘In het voor- en najaar vullen we de bakken ook wel met bloeiende bloemen, zoals Tulpen, die Klimt niet heeft geschilderd. Anders zouden het er in die tijd van het jaar maar treurig uitzien.’

Ze vertelt dat Klimts landschapsschilderijen altijd een vierkant formaat hebben (‘als uitdrukking van de harmonie tijdens de Sommerfrische’) én altijd een uitsnede zijn. ‘Hij bekeek zijn te schilderen motief altijd van een afstand door een verrekijker. Als het frame halverwege een boomtop ophield, kwam het precies zo op het doek terecht.’

Obermaier wijst ons op een sculptuur in de vorm van een roeiboot te midden van de plantenbakken. Het werk van kunstenaar Hannes Rohringer, ‘Wasserrose Gustav’, blijkt te verwijzen naar Klimts passie voor roeien. De boot staat op z’n neus in een ondiepe bak water. Die had eigenlijk vol waterlelies moeten staan, als referentie aan Klimts gedicht Die Wasserrose uit 1917. Obermaier: ‘Het idee was goed, maar helaas overleven de waterlelies niet door het rasterwerk dat we over de bak moeten leggen zodat kinderen er niet in kunnen vallen.’

Klimt-themaweg

De Klimt-tuin maakt deel uit van de Klimt-themaroute langs de promenade in Kammer-Schörfling en in Seewalchen. Obermaier neemt ons mee over dit rustige pad langs villa’s, sommige goed onderhouden, een enkeling tamelijk vervallen. Informatiezuilen geven een overzicht van leven en werk van de beroemde jugendstilschilder en de motieven die hem inspireerden in de omgeving van zijn zomerverblijven: het Bräuhaus Litzlberg, de Villa Oleander in Kammerl en in het Forsthaus in Weißenbach. We komen onder andere voorbij aan Schloss Kammer, waarvan de met bomen omzoomde oprijlaan door Klimt is vereeuwigd in het schilderij Allee zum Schloss Kammer (1912). Helaas is dit waterkasteel in privébezit en kunnen we de gelijkenis alleen van achter het hek beoordelen. In privébezit is ook de Villa Paulick in Seewalchen, waar zich tijdens de zomers het culturele leven afspeelde en Klimt en Flöge (die er ook woonde) graag geziene gasten waren.

De pronkvolle villa met toren, in de stijl van het historisme, is al van verre zichtbaar. Het cassettenplafond in de salon, vertelt Obermaier, was aanvankelijk onderdeel van het door aannemer Friedrich Paulick gemaakte Keizerpaviljoen op de Weense wereldtentoonstelling van 1873. Toen hij in 1877 zijn villa Paulick liet bouwen, kon hij het mooi ‘hergebruiken’. Rondleidingen in de villa worden helaas niet gegeven. Wie het pronkvolle interieur toch wil bewonderen, kan het beste een van de zomerconcerten bijwonen die er worden georganiseerd. ‘Het loont echt de moeite’, aldus Obermaier.

De regio Attersee-Attergau is trots op de wereldberoemde kunstenaar die hier graag zijn zomers doorbracht. Zo is het hippe café-restaurant Das Klimt (Hauptstraße 30 in Schörfling), naar hem vernoemd. Je eet er in een ongedwongen sfeer en er wordt gekookt met regionale, duurzame producten. Vanaf het terras kijk je uit over de Klimt-tuin en de Attersee.

De lekkerste hommage aan Klimt vormen de creaties van Konditorei Ottet (Marktplatz 6 in Schörfling). Paradepaardje is de in 2003 door hen gecreëerde Klimt-praline: Een handgemaakte bonbon van chocolade met amaretto -ganachevulling met daarop flinters van 23,5-karaats bladgoud - een verwijzing naar de Jugendstil en Klimts ‘gouden periode’. De vierkante vorm is een eerbetoon is aan Klimts vierkante (landschaps)schilderijen. In de Konditorei kun je ook de huisgemaakte Klimt-taart proeven: Een noten-chocoladetaart met amaretto-ganache, sinaasappel en marsepein, gedoopt in een coating van pure chocolade en eveneens gedecoreerd met bladgoud.

Kunstenaarsroute

We blijven nog even bij Klimt en stappen in het plaatsje Attersee aan boord van de MS „Vöcklabruck“ oftewel het Klimt-schip. Het is een van de schepen uit de kunstenaars-vloot van het 125 jaar oude familiebedrijf Attersee-Schifffahrt. Aan boord refereren de gouden railings aan Klimt en op de menukaart staat een Klimt-taartje van konditorei Ottet. Tijdens de door ons geboekte, ruim twee uur durende Rundkurs Süd kunnen we per Hop on-Hop off overal uitstappen om de regio te verkennen. Van het plaatsje Attersee varen we eerst naar Unterach, waar je prachtig uitkijkt op de rotswanden van de Schafberg en de Drachenwand. Ook komen we langs de vele villa’s die in het fin-de-siècle langs de huidige Maria Jeritza-straat in Unterach werden gebouwd. De route gaat verder via Weißenbach en Steinbach, met eveneens talrijke zomervilla's en de wildromantische rotswanden van het Höllengebergte.

In Weißenbach maken we een eerste tussenstop om daar de Künstlerweg te lopen, in het spoor van de kunstenaars die zich net als Klimt tot de Attersee voelden aangetrokken. Op de 2,5 km lange rondwandeling geven informatieborden de nodige achtergronden over hun verblijf hier, en dankzij de gratis Hearonymus App voor smartphones krijgen we daarbij zelfs passende muzikale begeleiding (zoekterm: Weißenbach en vervolgens ‘Attersee Art Theme Trail’). Hoogtepunt op deze route: het Forsthaus (boshuis) waar Klimt een tijdlang woonde en dat hij in een aantal schilderijen heeft vereeuwigd. Het Landhaus am Attersee (Sommerlandschaft) uit 1914 hangt nu in het Belvedere Museum in Wenen.

Componeerhuisje

Van Weißenbach varen we verder naar Steinbach, de plaats waar componist Gustav Mahler tussen 1893 en 1896 zijn zomers doorbracht. Aanvankelijk woonde hij in het Wirtshaus zum Höllengebirge (tegenwoordig Föttinger). Omdat het hem er te rumoerig was, liet hij op het grondstuk bij het hotel, direct aan het water, een mini-huisje bouwen. Daar trok hij zich de volgende ’s zomers terug om er te werken aan zijn Tweede en Derde Symfonie. Ook schreef hij er een dozijn volksliederen.

Na zijn vertrek kreeg het huisje allerlei bestemmingen, zoals waskeuken, slachthuis en zelfs toiletruimte van de camping Seefeld die nu op het terrein staat. In 1985 kreeg het ‘componeerhuisje’ zijn huidige bestemming als mini-museum gewijd aan de componist. Te zien zijn onder andere een piano van Mahler, plus allerlei foto's, notenschriften en originele documenten. Het museum werd ingericht door de internationale Gustav Mahler-vereniging en de familie Föttinger die het nabijgelegen hotel (Seefeld 14 in Steinbach) in vijfde generatie exploiteert. Het is het hele jaar door (tegen een kleine vergoeding) te bezichtigen.

Terras met bergcoulisse

Nu we toch in Steinbach zijn, lopen we ook naar het gemeentehuis annex toerismebureau (Steinbach 5 in Steinbach am Attersee). In de foyer hangt een bezienswaardig, levensgroot Mahler-mozaïek van kunstenaar Christian Ludwig Attersee. Ook staat er een vitrine gewijd aan pianist/componist Friedrich Gulda, die van 1962 tot 2000 in Weißenbach woonde en werkte en op het kerkhof van Steinbach ligt begraven. In de vitrine worden zijn Clavinova, originele bladmuziek en portretten tentoongesteld.

Na de paalbouwtijd werd de regio Attersee-Attergau (waartoe de Attersee behoort) bevolkt door achtereenvolgens Kelten en Romeinen. In Baumer Holz (gemeente Seewalchen) en in de bossen van Attergau werden in 2005 Keltische grafheuvels uit de vijfde eeuw voor Christus gevonden, met daarin naast aardewerk ook een prachtig gedecoreerde schaal en twee kleine bronzen broches. De gerestaureerde vondsten uit deze grafheuvels en de rest van Attergau zijn te zien in een archeologische expositie in het Haus der Kultur (Attergaustraße 31) in St. Georgen im Attergau. Bezoek op weg er naartoe ook de magnifieke Linde im Gries (Attergaustraße 21), een omstreeks 1044 geplante lindeboom (nu 30 meter hoog met een omtrek van 29 meter) die nu onder monumentenzorg staat.

Leuk met kinderen is een rondwandeling over de Kelten.Baum.Weg op de Koglberg in St. Georgen, langs negen ervaringsstations gewijd aan leven, werken en feesten van de Kelten, met onder andere een replica van Keltisch huis en een grote ‘Keltische’ speelplaats. Uitgangspunt is de uitstekende Landgasthof Spitzenwirt (Kogl 17), met op de uitgebreide kaart ook regionale vis (forel, Saibling) en vegetarische gerechten.

Luxe zomervilla

In de Romeinse tijd behoorde de regio Attergau tot het grondgebied van Luvavum in de Romeinse provincie Noricum. In Weyregg, aan de zonnige oostelijke oever van de Attersee, bouwden ze zo’n 2000 jaar geleden een luxueus villacomplex (waarschijnlijk een zomerverblijf), waarvan verschillende delen in de 19e eeuw werden ontdekt. Ook werden overblijfselen van een Romeins onderwatercomplex gevonden in het gebied van de huidige aanlegsteiger, die tot op de dag van vandaag nog zichtbaar zijn. In het gemeentehuis van Weyregg (Weyregger Straße 69) is een kleine expositie (Römerausstellung) aan deze Romeinse vondsten gewijd, met onder andere een 3D-model van de villa met uitzicht op het meer, vitrines met vondsten en informatie over de geschiedenis van de opgravingen. Langs de promenade in Attersee am Attersee kun je vanaf de 187 meter lange Römerbank genieten van de zee en het landschap. Displaypanelen in de bank geven uitgebreide informatie over de Romeinse periode.